Xi-xv асрларда Англия Режа


Download 79 Kb.
bet1/2
Sana17.06.2023
Hajmi79 Kb.
#1552181
  1   2
Bog'liq
XI-XV асрларда Англия


XI-XV асрларда Англия


Режа:



  1. XI-XIII асрларда Англияда сиёсий марказлашишнинг бошланиши.

  2. Англияда парламентнинг вужудга келиши

  3. Уот Тайлер кузголони.

  4. Кизил ва ок гуллар уруши.

XI асрдаги урта асрлар Англияси тарихидаги энг йирик вокеа Нормандия герцоги Вильгельм бошлик француз-норманд феодаллари томонидан Англия истилоси килиниши булди. Бу итсило учун Вильгельм Истилочи деган лакаб олди. 1066 йил 14 октябрь Вильгельм Ла-Манш бугозидан сузиб утиб, карийб 15 минг кишилик катта рицарлар кушини билан Англия территориясига бостириб кирди. Вильгельм кушинида факат нормандларгина эмас, балки Францияга карашли бошка вилоятларнинг ер-мулк ва крепостнойлар изловчи рицарлари хам бор эди. Вильгельм рубаро чиккан инглиз кироли Гарольд нормандларнинг хужумини тухтата олмади. Бир кисми рицарлардан, бошка бир кисми дехконларнинг пиёда лашкарларидан иборат булган инглиз-сакс кушинлари Гастингс шахри ёнида жангда батамом маглубиятга учради. Гарольд улдирилди. Шундан кейин Вильгельм айланма йул билан Лондонга караб борди, сунг Дувр, Кентербери ва Саутворк шахарларини босиб олди. Унинг кушинлари Лондондан юкорирокда Темза дарёсини кечиб утди. Лондон шимолдан кесилиб колди ва у таслим булиши лозим эди.
Вилгельм Истилочи томонидан Англия ахолисининг руйхатга олиниши (1086) XI асрдаги гоят катта тадбир эди. Англияда хеч качон курилмаган бу тадбирга ахоли куркинч билан каради. Руйхатга олиш натижасида тузилган варакалар халк орасида «Дахшатли суд китоби» деб аталди. Кирол хазинаси ер эгалигининг хажми тугрисда энди аник маълумотларга эга экан, ахоли руйхати хукуматга «Дания пули» деб аталган эски ер солиги купайтирилган микёсда ундириш имконини берди. Янги норманд-француз лордларининг инглиз кишлогидаги крепостной ахволи расмийлаштиришга интилиши ана шу руйхатда равшан акс этди. 1086 йилги руйхатда дехконлар турли номлар остида гавдаландилар: озод кишилар (келажакда улар фригольдерлар ёки ерни эркин тасарруф килувчилар деб аталдилар), сокменлар, виллианлар, бордарилар, коттарилар, шунингдек, купгина микдорида куллар хам учрайди. Аммо вилланлар руйхатда тез-тез учраб турадилар. XI-XII асрлар шароитида крепостной табака хусусиятларига эга булган дехконларнинг бу категорияси (феодал ер-мулки территориясида баршчина утайдиган ва шу территорияга бириктириб куйилган) инглиз кишлогининг феодал-крепостнойлик киёфасини хаммадан кура очикрок характерлаб беради. Аммо Англиянинг шимоли-шаркий кисмида, хатто 1086 йилги руйхатда хам, дехконларнинг салкам ярим «эркин кишилар», кисман сокменлар холатида колаверади. Генрих II даврида (1154-1189) инглиз кироллигининг чегаралари гоятда кенгайди. Узининг куп сонли мулкларидаги моддий ресурсларига таяниб, шунингдек, феодаллар уртасида бундан олдин юз берган узаро урушларидан ахоли ичидаги урта синфларнинг норози булганлигидан фойдаланиб, Генрих II кирол хокимиятининг обру-эътиборини янада кутара олди. Уз кироллигининг бошиданок у графликларга барча шерифларини (Англия графлигида олий маъмурий ва суд лавозимидаги шахс Тарж) узгартириб, уларнинг урнига узига ишончлирок булган янги одамларни тайин этди. Галаёнлар махалида феодаллар томонидан узбошимчалик билан курилган «конунсиз» касрларнинг купчилиги йук килиб ташланди. Айни замонда мамлакатда кироллик судининг ахамияти ортди. Генрих II нинг суд сохасидаги асосий ислохати суд маслахатчиларининг урнатилиши эди. Кирол хар бир рицарга, хар бир шахарлик ва эркин дехконга феодал ва баронларнинг судларига эмас, балки кироллик судига мурожаат этиш хукукини берди. Генрих II доимий кушин тузмокчи булди. Чунки вассалларнинг рицарлик хизмати бир йилда маълум кунлар билан чекланган буларди, бу эса курукликда узок урушлар олиб боришда унгайсизлик тугдиради. Шу сабабли Генрих II рицарларнинг бир кисмини харбий хизматдан бушата бошлади. Бундай рицарлар шахсий хизмат килиш урнига харбий ёки калкон солиги тулашлари рози булган рицарларни ёнига ёллаши мумкин эди. Калкон пулининг жорий килиниши мухим ижтимоий окибатларга эга булди. Бу тадбир туфайли инглиз рицарлари харбий-феодал хизматдан эртарок озод булиб, тинч кишлок хужайинларига айлана бошладилар. Келгусида бу холат куйи инглиз дворянларини шахар буржуазияси билан якинлаштиришда катта роль уйнади.
Генрих II нинг угиллари Ричард I Шер Юрак (1189-1199) ва Иоанн (Жоне) Ерсиз (1199-1216) даврларида кирол хокимияти заифлашиб колди. Ричард деярли Англияда яшамади хам, чунки хамиша ёки Шаркда салиб юриши билан, ё Франциядаги урушлар билан банд булди. Иоанн Ерсиз Филипп II Август билан курашда доимо муваффакиятсизликка учради ва пировардида, Нормандияни, Анжуни ва Франциядаги бошка бир канча мулкларни кулдан бой берди. Бундан ташкари, янги Кетербеди архиепископини сайлаш масаласига аралашиб, у папа Иннокентий III билан тукнашиб колди. Папа Ионн черковдан кувиб, бутун Англияда ибодат килишни ман этди (1208). Тахтдан ажралиш хавфи остида колган ва жамиятнинг етарлича куллаб-кувватлашга кузи етмаган кирол таслим булишга мажбур булди. У узини папанинг вассали деб тан олди ва хар йили папанинг хазинасига бир минг фунт стерлинг хирож тулаш мажбуриятини олди. (1213). Папа билан тукнашувдаги муваффакиятсизлик мамлакатда киролнинг обру-эътиборини жуда тушириб юборди. Иоанн ва унинг амалдорлари куллаб келган хар хил тамагирликлар, нохак йигинлар йигилиши ва зуравонликлар килиниши факат баронлар ва епископлар орасидагина эмас, балки рицарлар ва шахарликлар орасида хам киролга карши норозилик тугдиради. 1215 йилги Хартияси 63 моддадан иборат катта сиёсий хужжат эди. У латин тилида тузилган эди. Хартия асосан феодаллар синфининг манфаатларини кузда тутувчи купдан-куп ён беришлар ва имтиёзларни уз ичига олган эди. У баронларга ва феодалларга уз феодалларини мерос килиб колдиришни ва «одатга кура» муътадил вассалик туловлари тулашни таъминлар эди. Улар учун имтиёзли булган «Тенглар суди»ни топшириб куйилди. Тенглар судининг конуний хукмидан ва мамлакат конунларидан ташкари, Англияда бирорта эркин киши камокка олинмайди, авахтага камалмайди. Феолдаллар хужжати булган ва аавало йирик баронларнинг манфаатларини таъминлаган Буюк эркинлик хартияси,хар холда, прогрессив ахамиятга эга эди. Хартия баронлар айрим группасининг талаби булмасдан, балки сиёсий марказлашиш принципини энди рад этмаган, бу принцип билан хисоблашган ва давлатни идора килишни маълум даражада тартибга туширишига интилган, умуман, феодал дворянлар барча тоифасининг хам талаби эди. Буюк эркинлик хартиясининг шахарликлар талабини хисобга олиши жуда мухим булди. Англиядаги учинчи тоифа биринчи марта шу ерда сиёсий куч сифатида майдонга чикдики, феодаллар у билан хисоблашишга мажбур булдилар. Буюк кироллик кенгаши ёки хартияда эслатиб утилган баронлар ва рицарлар парламенти тез орада (шу XIII асрда) инглиз парламентига айланди. Бу парламентда французларнинг Генерал штатларидагига ухшаш киролликда учта тоифанинг вакиллари бор эди.
XIII аср мобайнида Англияда кишлок хужалиги хам, саноат хам зур бериб тараккий этди. Ерни ишлаш такомиллашди, бу вактда агромияга доир турли трактат (илмий асар)ларнинг босилиб чикиши шуни курсатади. Икки далали система уз урнини купрок уч далали системага бушатиб беради. Корамол купрок урчитила бошлаши муносабати билан далаларни гунглаш кенг кулланиладиган булди. Англияда куйчилик айникса куп ривожлана борди. XII асрда Англияда дехкончилик сохасида эришилган ютукларни ана шу факт курсатиб берадики, бу асрда Англияда Европа китъасига куп галла олиб кетилар эди. Феодаллар орасида куп сонли маъмуриятга эга булган, узидан кейин хийла мураккаб манориал бухгалтерияси колдирган монастирь ва епископ манорлари бозор муносабатларига энг куп тортилган эди. Дунёвий йирик феодаллар-баронлар бозор билан унча алока килмас эди. Баронлар крепостнойлари етиштирган махсулотнинг куп кисми феодалнинг ва унинг мулозимлариниг эхтиёжларига сарфланарди. Мамлакатдаги ишлаб чикариш кучларининг умумий усиши ва унинг иктисодининг мустахкамланиши шароитида XIII асрда ривожланиб бораётган феодал жамиятнинг ижтимоий зиддиятлари гоят кескинлашди. Зиддиятларнинг бир йули феодаллар билан дехконлар уртасида борди. Инглиз дехконлари XIII асрдан бошлаб огир даврни бошидан кечирар эди. XIII асрда инглиз кишлогида асосий сиймо хисобланган вилланлар турар жойига бириктирилган булиб, хафталик баршчинани уташга мажбур булган, Лордга никох солиги ва бошка бошка нохак соликлар тулаган, унинг судига буйсундирилган тамомила крепостной киши эди. XIII асрдаги инглиз дехкони аслида вилланган эмас, балки сервга ухшаб кетарди. Инглиз юристлари «рим хукуки»ни далил келтириб, вилланлар Рим кулининг бир тури деб очик-ойдин фикр билдирган эдилар. XIII асрда турли минораларда куплаб тартибсизликларнинг юз бериши. Дехконларнинг тез-тез кочишлари, бутун жамоа дехконларининг лорд учун мажбуриятларни бажаришдан бош тортишлари бежиз эмас эди. XIII асрда Англиядаги ижтимоий зиддиятларнинг бошка бир йули бир томондан, йирки феодаллар, яъни лордлар, епископлар, йирик монастларнинг аббатлари уртасида юз берган булса, иккинчиси-майда рицарлар уртасида келиб чикди. Юкорида айтиб утилган йирик феодаллар мамлакатдаги ерларнинг купчилик кисмини эгаллаб олган эдилар. Уларнинг хар бири неча унлаб, баъзан эса юзлаб манорларнинг эгаси эди; крепостной дехконлар, асосан шуларга карашли эди.
Буларнинг хаммаси рицарлар билан шахарликларнинг биргаликда сиёсий чикишлар килиш учун шароит яратиб берди. XIII асрнинг иккинчи ярмидаги сиёсий вокеалар худди шуни курсатади. Иоанн Ерсиз Буюк эркинлик хартиясини имзолар экан, хакикатда уни бажармокчи эмас эди. Иоанн Ерсизни узи ичган касамига риоя килиш мажбуриятидан халос этган папа Иннокентий III хам кирол томонига утди. Иоанн баронлар билан янги урушга тайёрлана бошлади хам, аммо уруш харакатлари айни кизиб турган пайтда кирол казо килди. Унинг вориси кичик ёшли угли Генрих III (1216-1272) баронлар олигархияси кулида узок вактгача кирол булиб колди. Франциядан Англияга келган кариндош уруглари ва уларнинг дустларини инглиз баронларига карши килиб куймокчи булди. Бу эса инглиз баронлари уртасида кахр-газаб уйготди. Дастлабки пайтда баронлар рицарлар билан келишиб харакат килдилар. Аммо баронлар хокимиятни факат узлари учн босиб олишга интилаётганликларини, рицарлар масаласида ноаник ваъдалар бериш билан чекланаётганликларини рицарлар тезда пайкадилар. Улар норозилик билдирдилар.
Харакат кейинчалик шахарликлар ва бир канча жойларда дехконлар, кисман фригольдерлар, кисман вилланлар келиб кушилдилар. Баронлар тудаси булиниб кетди. Демократик элементларнинг активлигидан, хусусан, бошланиб кетган дехконлар харакатидан куркиб кетган баронларнинг купчилиги тезда кирол томнга утди. 1264 йил бахорида Симон киролнинг тарафдорлари булган баронларни яксон килиб, Генрих III ни ва унинг катта угли шахзода Эдуардни асир килиб олди. 1265 йили бошида у кенг составда парламент чакирди: парламентга барон ва епископлардан ташкари, рицарларнинг ва шахарларнинг вакиллари таклиф килинди. Шундай килиб, француз Генерал штатларига ухшаш, Англияда биринчи марта уч тоифа вакилларидан иборат парламент чакирилди.
Эдуард I (1272-1307) 50-60 йиллардаги «галаёндан» катта сабок олган хийла гайратли кирол эди. Айни замонда 1258-1265 йиллардаги баронлар уруши махалида урта ва куйи синфларнинг харакатидан куркиб колган феодаллар энди кироллик тож-тахт теварагида мустахкамрок зичлашдилар. Эдуард I уз мавкеини янада кучайтириш учун бир канча истилочилик урушлари килди. Эдуард I Уэльсни истило килди (1282) ва Шотландия билан узок уруш олиб борди. Шотландия билан олиб борилган уруш гох огир булди. Урушни давом килдириш учун етарлича маблаги булмаган кирол жуда мушкул бир ахволга тушди. 1295 йили киролнинг узи умум тоифавий парламент чакирди. Бу парламентнинг состави келажакда ана шундай йигилишлар учун намуна булганлигидан, уни кейинчалик «намунали парламент» деб атадилар.
Франция билан бошланиб кетган Юз йиллик уруш хукуматдан катта пуллар талаб килди. Пулга мухтож булган кирол хар сафар парламентга мурожат этиб, ундан «субсидия» ёки «кумак» сурашга мажбур булди. XIV аср инглиз парламентининг хукуки хам асосан расмийлашди. 1343 йилдан эътиборан парламент икки палатага булинди. Юкори палата л о р д л а р п а л а т а с и деб аталиб, у рухоний лордлар, архиепископлар, энг йирик монастирларнинг аббатлари ва дунёвий лордлар (баронлар)дан иборат буларди. У м у м п а л а т а с и деб аталмиш куйи палата графликларнинг вакиллари булган рицарлар ва шахарликлардан иборат буларди.
XIV-XV асрларда Англиядаги шахар идораси тобора купрок ёпик цех-олигархия характерига эга булди. XIV асрдан бошлаб рицарлар графликлардаги хокимиятни уз кулларига киритиб олиб, бу вактга келганда энди бозор, савдо-сотик билан, баъзан эса саноат билан хам якиндан богланган кишлок хужайинларига айланган эдилар. XIV асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб тузилган муросага келтирувчи судьялар деган янги мансаб, рицарларнинг жойлардаги сиёсий хокимиятнинг ифодаси эди. Рицарлар бу мансабни бепул бажарар эди.
XIII асрнинг иккинчи ярмида ва хусусан XIV асрда Англия уз иктисодида яна анча катта силжишларни бошидан кечирди. Фландрия билан ва курукликдаги бошка мамлакатлар билан олиб борилган кизгин савдо-сотик муносабатлари инглиз кишлогини кенг бозор алаокаларига тортди. Англия шахарларнинг, аввало Лондоннинг узининг усиши, Франция шахарларидаги сингари кишлок хужалигининг бошка махсулотларига – галла, гушт, сут махсулотлари, тери ва хоказоларга булган талабни тобора оширди. Пул хужалигининг ривожланиши Англиядаги крепостной ер –мулкининг – манорнинг емирилишига сабаб булди. Лордлар баршчинани пул оброги билан айирбошлашни фойдалирок деб биларди. Бундай пайтда улар узларига карашли ерларни (доменларни) кам ерли дехконлар орасидан чиккан ёлланма ишчилар мехнати билан ишлайдиган булдилар. Баъзи бир лордлар хеч кандай хужалик юргизмай, йиллик пул рентаси олишни афзал куриб, уз доменларини ижарага берардилар. Коммутация XIII асрдаёк катта ютукларга эришди. XIV асрнинг биринчи ярмида бир канча туманларда коммутация баршчинани батамом сикиб чикарди. Коммутация биринчи галда энг бадавлат дехконлар учун фойдали эди. XIII аср бошида урта хол дехконлар коммутациядан купинча воз кечар эдилар. Чунки уларнинг пул топишлари кийин эди. Вакт утиши билан, кишлокда пул микдори купайиги билан урта хол дехконлар хам коммутация уз ахволларини яхшилашиши билиб, унга бошкача назар билан карайдиган булишди. Аммо лорд белгиланган пул рентасининг гоят юкори эканлигидан дехконлар норози эдилар. Баъзи бир графликларда, чнончи, Кент графлигида дехконлар кам ерликдан каттик жафо чекар эдилар. Лордлар бекор ётган ерларни босиб олиб ва дехконларни фойдаланиб турган яйловларидан сикиб чикариб, жамоа утлоклдарини кискартирмокда эди. Буларнинг хаммасини дехконлар орсидаги норозиликнинг тобора кенгрок усиб боришига сабабчи булди.
1348 йилда Англияда дахшатли вабо эпидемияси (юкумли касаллик) авж олди, замондошлар уни «кора улат» деб аташди. Шу юкумли касаллик натижасида мамлакат ахолисининг карийиб туртдан уч кисми халок булди. Ишчи кулларнинг камайиши шахарнинг хам, кишлокнинг хам ахволига ёмон таъсир курсатди. Ишчи куллар анча кимматлашди. Юз йиллик урушдаги муваффакиятсизлик муносабати билан XIV асрнинг 60 – 70 йилларидаги Англиянинг ахволи мушкуллашди. Йоменларлар юрушларда катнашишганлиги туфайли инглиз феодаллари Креси ва Пуатье ёнида эришган ажойиб галабалар тугаб, энди улар бирин-кетин маглубиятга учрай бошладилар. Франциядан улжалар келиши урнига, уруш энди янгидан – янги харажатлар килишни талаб киларди.
1381 йилги кузголон баъзи бир идеологик тайёргарлик хам эди. Кузголондан аввалги йилларда инглиз кишлогида ваъзхонлар пайдо булиб, улар узларини «факир поплар» деб атардилар. Булар инглиз черковининг машхур реформатори Жон Виклефнинг шогирдлари эдилар. Поп ва Оксфорд университетининг профессори Жон Виклеф (1320-1384) XIV асрнинг 60-70 йилларида черковни реформа килиш керак, деган талаб билан чикди. Черков папасиз яшай олмайди ва папа хокимияти кироллик хокимиятидан юкори туриши лозим деган урта аср католитизми таълимотини Ж.Виклеф рад килди.

Download 79 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling