Ximiya texnologiya fakulteti

2.Kurs jumısınıń maqset hám waziypaları
Bul Kurs jumısınıń maqseti elektron spektroskopiyasınıń principlerınin kórip shıǵıw, bul texnikada qollanılatuǵın ásbaplardı xarakteristikalaw hám pán hám texnikanıń túrli tarawlarında qollanılıwın kórip shıǵıw bolıp tabıladı. Kurs jumısı, sonıń menen birge, elektr spektrlerin túsindirme berip atırǵan qıyınshılıqlarǵa hám olardı tarqatıp alıwdıń múmkin bolǵan usıllarına baǵıshlanadı.
Elektron spektroskopiyasınıń principlerı hám múmkinshiliklerin túsiniw bul texnikadan paydalanatuǵın ilimiy hám texnikalıq tarawlardı rawajlandırıw ushın úlken áhmiyetke iye. Sol munasábet penen bul temanı úyreniw bul dóretpeniń obyekti bolǵan aktual waziypa bolıp tabıladı.
I BAP.
1.Elektron spektroskopiyasınıń principleri
1.1.Elektromagnit tolqınlardıń materiallardıń qásiyetlerine tásiri
Elektromagnit tolqınlar materiallardıń qásiyetlerin úyreniwdiń tiykarǵı qurallarınan biri bolıp, bul ayrıqshalıqlarǵa da tásir etiwi múmkin. Materiallardıń elektromagnit tolqınlar menen óz-ara tásirin úyreniw mikro- hám makroskopik dárejede materiallardıń dúzilisi, ximiyalıq quramı hám qásiyetleri haqqında maǵlıwmat alıw imkaniyatın beredi.
Elektromagnit tolqınlar hám materiallar ortasındaǵı óz-ara tásirdiń bir neshe
túrleri ámeldegi, olar arasında jutiliw, tarqalıw, sáwlelendiriw hám sınıwı bar. Bul processlerdiń hár biri hár qıylı material qásiyetlerin úyreniw ushın isletiliwi múmkin.
Mısalı, materialdıń elektromagnit tolqınlardıń jutılıwı onıń ximiyalıq quramı, dúzilisi hám temperaturasına baylanıslı. Bul processdan reaksiya ortalıǵındaǵı elementlerdıń konsentraciyası hám temperaturasın ólshew, ximiyalıq reaksiyalar mexanizmlerin úyreniw, qattı elementlardıń dúzilisi hám quramın anıqlaw ushın paydalanıw múmkin.
Elektromagnit tolqınlardıń tarqalıwı materialdıń dúzilisi haqqında da sıpatlama beriwi múmkin. Mısalı, kristall strukturalarǵa rentgen nurlarınıń tarqalıwı olardıń parametrlerin úyreniw hám kristallardıń mikro dúzilisi qásiyetlerin anıqlaw ushın isletiledi.
Materiallardaǵı elektromagnit tolqınlardıń sınıwı hám sawleleniwi olardıń optikalıq qásiyetlerine baylanıslı bolıp, ashıqlıq, sındırıw kórsetkishi hám dispersiya kórsetkishi sıyaqlı materiallardıń optikalıq qásiyetlerin úyreniw imkaniyatın beredi.
Sınıwı yamasa materialdan otip atırǵanda elektromagnit tolqınnıń tarqalıw baǵdarınıń ózgeriwi de materialdıń optikalıq qásiyetlerine baylanıslı bolıp, optikalıq elementlerdiń qásiyetlerin hám optikalıq baylanıstı úyreniw ushın isletiliwi múmkin.
Elektromagnit tolqınlar materiallardıń dielektrik, magnit hám optikalıq qásiyetleriniń ózgeriwine alıp keletuǵın elektr maydanları hám aǵıslardı payda etiw arqalı materiallardıń qásiyetlerine de tásir etiwi múmkin. Mısalı, elektromagnit tolqınlardı qóllaw yarım ótkezgishli materiallardıń optikalıq qásiyetleriniń ózgeriwine alıp keliwi múmkin, mısalı, tarmaqlı boslig'i hám optikalıq konstantalarni ózgertiw, bul sizge elektro-optikalıq qurılmalar hám signallardı qayta islew qurılmaların jaratıw imkaniyatın beredi.
Sonıń menen birge, elektromagnit tolqınlar gazlarda ionlanıw payda etiw ushın isletiliwi múmkin, bul bolsa plazma payda bolıwına alıp keledi. Plazma materiallardı, sonday-aq qatlamlardı qayta islew hám materiallardıń sirt qásiyetlerin ózgertiw ushın isletiliwi múmkin.
Bul processlerdiń barlıǵı elektromagnit tolqınlardıń materiallar menen óz-ara tásiri menen baylanıslı bolıp, materiallardıń qásiyetleri haqqında maǵlıwmat alıw jáne bul maǵlıwmatlardan jańa qurılmalar hám materiallardı jaratıw ushın paydalanıw imkaniyatın beredi.
Elektromagnit tolqınlardıń materiallar menen óz-ara tásirin úyreniw usıllarınan biri bul elektr spektroskopiyası bolıp tabıladı. Bul usıl materiallardıń elektr ótkezgishligi hám magnit bayqaǵıshlıǵı sıyaqlı elektr qásiyetlerin elektromagnit tolqınlardıń chastotasına qaray ólshew ushın isletiledi.
Keyingi bapta biz elektr spektroskopiya usılları hám olardı materiallardıń ózgesheliklerin úyreniwde qollanılıwın tolıq kórip shıǵamız.
Bunnan tısqarı, elektr spektroskopiyası kletkalar hám biomolekulalar sıyaqlı biologiyalıq sistemalardı analiz qılıw hám úyreniwde kúshli qural bolıp tabıladı. Ol beloklar, DNK hám RNK qásiyetlerin úyreniw, sonıń menen birge, membrana potencialı hám signalızatsiya jolları sıyaqlı kletkalardaǵı processlerdi analiz qılıw ushın isletiliwi múmkin.
Elektron spektroskopiyası neft-ximiya, elektronika, medicina hám basqa sanaat sıyaqlı túrli tarawlarda da keń qollanıladı. Mısalı, elektronika hám yarım ótkeriwshiler óndiriste qollanılatuǵın materiallardıń qásiyetlerin úyreniw, sonıń menen birge, farmacevtika hám azıq-awqat ónimleri sapasın baqlaw ushın isletiliwi múmkin.
Sonı atap ótiw kerek, elektr spektroskopiyası materiallar hám biologiyalıq sistemalardıń qásiyetlerin úyreniwdiń birden-bir usılı emes, biraq ol molekulyar dárejedegi materiallar hám biologiyalıq sistemalardıń qásiyetleri haqqında maǵlıwmat alıwǵa múmkinshilik beretuǵın eń nátiyjeli hám anıq usıllardan biri bolıp tabıladı.
Elektron spektroskopiyasınıń tiykarǵı abzallıqlarınan biri maǵlıwmatlardı real waqıtta alıw múmkinshiligi bolıp tabıladı. Bul sonı ańlatadı, ilimpazlar materiallar hám biologiyalıq sistemalardıń qásiyetlerin onlayn tárzde úyreniwleri hám waqıt ótiwi menen olardıń ózgerislerin turaqlı túrde gúzetip barıwları múmkin.
Bunnan tısqarı, elektr spektroskopiyası izertlew obyektin joq etiwdi yamasa tásir qılıwdı talap etpeytuǵın invaziv bolmaǵan izertlew usılı esaplanadı. Bul onı mexanik yamasa ximiyalıq stresske bayqaǵısh bolıwı múmkin bolǵan biologiyalıq sistemalar hám materiallardı úyreniw ushın paydalı quralǵa aylandıradı.