Xiv asr ikkinchi yarmida Movarounnahrdagi vaziyat

Amir temur davlati va uning xuquqiy g’oyaviy asoslari

Reja:

1. 
   XIV asr ikkinchi yarmida Movarounnahrdagi vaziyat.
   
2. 
   Amir Temurning markazlashgan davlat tuzishi
   
3. 
   Amur Temur davlatining ichki va tashqi siyosati
   

XIV asr ikkinchi yarmida Movarounnahrdagi vaziyat.
Kimki ´zbek nomini, ´zbek millatining kuch-g’udratini, adolatparvarligini, cheksiz imkoniyatlarini, uning umumbashariyat rivojiga g’´shgan hissasini, kelajakka ishonchini anglamog’chi b´lsa, Amir Temur siymosini eslashi kerak.
Islom Karimov
XIV asr o’rtalarida CHingizxon egallab olgan erlar uning merosxo’rlari g’o’l ostida bo’lsa ham, bu erlar mayda bo’laklarga bo’linib ketib, ularda toju taxt, hokimiyat uchun o’zaro nizolar kuchayib ketgan edi. 1348 yilga kelib SHarg’iy Turkiston erlarida Mo’G’uliston feodal davlati tashkil topdi, uning xoni etib CHiG’atoy avlodidan TuG’lug’ Temur ko’tarildi. TuG’lug’ Temur dastlabki davrlardanog’ o’z erlarini kengaytirish mag’sadida Movarounnahr erlariga bir necha harbiy harakatlar uyushtirdi. Mana shunday ichki o’zaro urushlar avj olib, ijtimoiy, ig’tisodiy, siyosiy ing’iroz kuchayib borgan davrda tarix maydoniga mo’G’ul bosg’inchilariga g’arshi kurashda nom chig’argan buyuk sohibg’iron, mohir sarkarda Amir Temur kirib keldi.
Amir Temur SHahrisabz yag’inidagi Xo’ja IlG’or g’ishloG’ida Barlos beklaridan Muhammad TaraG’ay oilasida 1336 yil 8 aprelda dunyoga kelgan. Uning amakisi O’oji Barlos Kesh shahrining hokimi edi. Temur yoshligidanog’ harbiy mahoratga ega shaxs bo’lib, u o’z atrofiga barlos uruG’idan chig’g’an yosh jangchilarni to’plagan edi. 1360-1361 yillarda TuG’lug’ Temur hech g’anday g’arshiliksiz Movarounnahr erlariga bostirib kirganida O’oji Barlos Xurosonga g’ochadi. Vatanparvarlik, milliy G’urur va iftixor hissiyoti kuchli bo’lgan yosh Temur esa amakisi hokimlik g’ilib turgan erlarini dushman g’o’liga bermaslik uchun TuG’lug’ Temur xizmatiga kiradi va tez orada uning ishonchini og’lab, Kesh viloyati erlariga hokimlik g’ilish uchun yorlig’ oladi.
Amir Temurning bu ishi Movarounnahrda siyosiy targ’og’lik, o’zaro kurashlar va boshboshdog’lik hukm surgan davrdagi birdan-bir to’G’ri yo’l edi. CHunki Movarounnahr amirlarining TuG’lug’ Temurga g’arshi bosh ko’tarib chig’ishi mo’G’ul bosg’inchilarining Movarounnahr erlarini yana bir bor vayron etishiga olib kelishi mug’arrar edi.
TuG’lug’ Temur 1361 yilda Movarounnahr erlarini boshg’arishni tajribasiz o’G’li Ilyosxo’jaga topshiradi. Lekin Temur Ilyosxo’jaga xizmat g’ilishdan bosh tortib, o’sha vag’tda Balx hokimi bo’lib turgan Amir ЈozoG’onning nabirasi Amir O’usayn bilan ittifog’ tuzadi. Temur o’z hokimiyatini mustahkamlash mag’sadida mo’G’ullarga g’arshi kurash boshlaydi. Mahalliy hokimiyat uchun bo’lgan janglarning birida, anig’roG’i Seyistonda turkmanlarga g’arshi bo’lgan janglarda o’ng g’o’li va o’ng oyoG’idan yaralanib bir umrga og’sog’ bo’lib g’oladi.
1363 yilda TuG’lug’ Temurning vafoti Movarounnahr uchun bo’lgan kurashlarni kuchaytirib yuboradi. Lekin mo’G’ul bosg’inchilari osonlikcha Movarounnahr erlarini bermasliklari ma’lum edi. SHu munosabat bilan Amir Temur va TuG’lug’ Temur vafotidan so’ng Movarounnahrdan haydalgan Amir O’usaynning birlashgan g’o’shinlari 1365 yilda Ilyosxo’ja g’o’shinlariga g’arshi ittifog’likda kurash boshlaydilar. Toshkent va CHinoz oraliG’ida bo’lgan mashhur «loy jangi» ittifog’chilar o’rtasidagi kelishmovchilik tufayli maG’lubiyat bilan tugaydi. Ushbu vog’ealardan so’ng Amir O’usayn va Amir Temur o’rtasida dastlabki ixtilof boshlanadi. «Loy jangi»da G’alabaga erishgan Ilyosxo’ja uchun Movarounnahrga keng yo’l ochilgan edi.
U katta g’o’shinlar bilan Samarg’andga yurish boshlaydi. Bu paytda Samarg’anddagi Mavlonzoda va Abu Bakr Јalaviy boshlig’ sarbadorlar Ilyosxo’jaga g’arshi chig’adilar. Mahalliy aholining vatanparvarlik namunalarini ko’rsatib g’arshilik g’ilganliklari tufayli Samarg’andni bir oz g’amal g’ilib turgan mo’G’ul g’o’shinlari Movarounnahrni butunlay tark etishga majbur bo’ladilar.
Movarounnahrda mo’G’ullar ustidan g’ozonilgan G’alaba hag’ida xabar eshitgach, Amir Temur va Amir O’usayn Movarounnahrga yo’l olib Samarg’and yag’inidagi Konigil degan joyda sarbadorlarning rahbarlari bilan uchrashadilar. Bu uchrashuvda o’zaro kelishmovchilik kelib chig’ib, sarbadorlarning rahbarlari hiyla yo’li bilan o’ldiriladi. Movarounnahrda Samarg’and taxtini Amir O’usayn egallab, uning hukmronligi tiklanadi. SHu vag’tdan boshlab Amir O’usayn va Amir Temur o’rtasidagi munosabatlar yanada keskinlashib ketadi.

Bu vag’tga kelib butun Movarounnahr erlarida o’zaro urushlardan so’ng ijtimoiy-ig’tisodiy ahvol oG’irlashib ketgan edi. Mana shunday bir vag’tda, mamlakatda o’zaro urushlarga barham beradigan markazlashgan davlat tizimini barpo etish nihoyatda zarur edi. Buni birinchi bo’lib anglagan Amir Temur Amir O’usaynga g’arshi zimdan kurash olib borib 1370 yilda Movarounnahr taxtini egallashga muvaffag’ bo’ladi.

Vatan hag’ida g’ayG’urish, Vatan mustag’illigini tiklash hag’idagi fikrlar shu yillar yuzaga chig’ib, Amir Temur Balx shahrida chag’irilgan g’urultoyda Movarounnahrning amiri deb e’lon g’ilinadi. Temur o’z tasarrufida markazlashgan davlatni yuzaga keltirish mag’sadida Kesh shahridan Samarg’andga ko’chib o’tib, uni Movarounnahrning poytaxtiga aylantiradi. Sohibg’iron anig’ mulohazalari bilan xalg’ni zulmdan ozod g’ilish va uzog’ yillik boshboshdog’lik hukmron bo’lgan erda markazlashgan davlat tuzish mushkulligini sezganligi sababli dastlab mamlakatni tashg’i xavfdan sag’lash mag’sadida asosini barlos uruG’lari tashkil etgan engilmas va jangovor milliy g’o’shin tuzadi, ularga katta imtiyozlar beradi.
Temur davlat boshg’aruvida, ichki va tashg’i siyosatda asosan o’z g’o’shinlariga suyanganligi sababli harbiy islohotga, ya’ni g’o’shin boshlig’larini tanlash, lashkar g’ismlar, ularning joylashishi, askarlarning g’urollanishi va harbiy intizom masalalariga keng e’tibor bergan. U g’o’shinlarini o’nlik, yuzlik, minglik kabi askariy birikmalarga bo’lgan. Uning uchun har bir askar jang g’ilish uslublarini yaxshi bilishi farz hisoblagan. Amir Temur lashkarlarga ham katta e’tibor berib, ular nizomni g’at’iy bajarishi, jangda ayovsiz va dovyurak bo’lishi, dushmanga yumshog’ muomalali va adolatli bo’lishi lozim deb hisoblardi. Ibn Arabshohning yozishicha, Temur askarlari ichida tag’vodor, saxovatli, xudojo’y kishilar ko’p bo’lgan. Ular bechoralarga xayru ehson ko’rsatish, boshga oG’ir kunlar tushganda yordam g’o’lini cho’zish, asirlarga yumshog’ muomalada bo’lish va ularni ozod etishga odatlanganlar. Amir Temur doim jangda jasorat ko’rsatgan amirlar va askarlarga alohida e’tibor bilan g’aradi. Natijada Sohibg’iron uyushg’og’lik hukm surgan yuz minglik g’o’shinlari ichida intizomni mustahkamlash bilan o’z davlatining poydevori bo’lgan g’o’shin tuzishga muvaffag’ bo’ldi.
Temur Movarounnahr taxtini egallagan vag’tdan boshlab, o’z davlati chegaralarini mumkin g’adar kengaytirishga kirishadi. SHu mag’sadda u Amudaryo va Sirdaryo oraliG’idagi erlarni o’z tasarrufiga oladi. Xorazmga besh marotaba yurish g’ilib, 1388 yilda uni butunlay bo’ysundiradi, bu erda hukmronlik g’ilayotgan so’fiylar sulolasini tugatadi. Temur o’zining uch yillik (1386-1388), besh yillik (1392-1398), etti yillik (1399-1405) yurishlari davomida Ozarbayjonda jaloyirlar, Sabzavorda sarbadorlar davlatini, O’irotda kurdlar davlatini tugatib, Eron va Xurosonni o’z tasarrufiga oladi. 1394-1395 yillarda Oltin O’rda xoni To’xtamishga g’arshi yurish g’ilib, uning ko’p sonli g’o’shinini maG’lubiyatga uchratadi va Oltin O’rda hududini egallaydi. Temurning bu G’alabasi Oltin O’rdaga juda katta zarba berish bilan birga Temur g’o’shinlarining Volga daryosi bo’ylarida bemalol yurishlariga ham keng yo’l ochdi. Ta’kidlash joizki, Temurning bu G’alabalari tarix sahnasida ulkan ahamiyat kasb etdi.
Amir Temur 1398 yilda O’indistonga g’ilgan yurishida Dehli shahrini, 1400 yilda Suriyaga g’ilgan yurishida O’alab va Bayrut shaharlarini, 1401 yilda Damashg’ shahrini egallaydi.
1402 yilda usmoniylar imperiyasining sultoni Yildirim Boyazidga g’arshi yurishida uni maG’lubiyatga uchratdi. Bu G’alaba bilan Temur Evropaning usmoniylar asoratiga tushishini bir necha o’n yillar org’aga surib yubordi.
Temur 1404 yilda Kichik Osiyodan Samarg’andga keladi va Xitoyga yurish uchun harbiy taraddud ko’radi. SHubhasiz, Temur bu yurish uchun uzog’ yillar tayyorlanib, jang uchun kerakli bo’lgan ma’lumotlarni yillar davomida to’plagan edi. 1404 yilda Temur 200 minglik g’o’shin bilan Xitoy safariga otlandi. Ammo Temurning g’attig’ betobligi tufayli uning g’o’shinlari 1405 yilning yanvar oyida Xitoyga yag’in bo’lgan chegara shahar O’tror shahrida to’xtaydilar va shu erda 1405 yilning 18 fevralida buyuk sohibg’iron Amir Temur vafot etadi.