Xiv asr ikkinchi yarmida Movarounnahrdagi vaziyat

Amur Temur davlatining ichki va tashg’i siyosati
«Siyosatda maslahat, mulohazakorlik, ´ylab ish g’ilish g’urol kuchidan ´n baravar foydalirog’dir», degan dono s´zlar Amir Temurga mansubdir. Bu s´zlar hozirgi tilda nizoli masalalarni siyosiy mulog’ot, ogohlantiruvchi diplomatiya y´li bilan hal g’ilishni bildiradi.
Amir Temurning tarixiy xizmati yana shundan iboratki, uning harakatlari tufayli Osiyo va Evropa davlatlari tarixda birinchi marta yagona – j´²rofiy-siyosiy makonda ekanliklarini his etdi.
Islom Karimov
Temur o’zining hayoti davomida harbiy iste’dodi, mohir sarkardaligi, diplomatliligi va etuk davlat arbobi bo’lganligi tufayli milliy yuksalish va insonparvarlik ruhi bilan suG’orilgan ulkan markazlashgan davlat tuzishga muvaffag’ bo’ldi. Sohibg’iron turk-mo’G’ul an’analariga amal g’ilgan holda o’z davlati hududlarini suyurG’ol (ulus) tarig’asida in’om g’ilish yo’li bilan boshg’argan. Temur Movarounnahrdan tashg’aridagi erlarini to’rt ulusga bo’lib, farzandlariga in’om etdi. Bu masalaning e’tiborli tomoni shundaki, garchi sohibg’iron tomonidan bo’lib berilgan erlar ichki mustag’illikka ega bo’lsalar-da, lekin amalda batamom markaziy hokimiyatga bo’ysundilar. Temurning o’ta darajadagi zukkoligini shundan bilsa bo’ladiki, u uluslar o’rtasida o’zaro nizolar kelib chig’masligi uchun ularning faoliyatini doimo o’zi nazorat g’ilib turadi.
Temur davlatining eng ko’zga ko’ringan va muammoli tomoni shundaki, sohibg’iron kichik bir viloyat doirasida tarbiya topgan bo’lsa-da, davlat mafkurasining boshg’aruv tayanchi kuchli hokimiyat ekanligini tushundi va davlat, saltanat ishlarini yuzaga chig’arishda kamchilikka yo’l g’o’ymaydigan vazirlarni tanlashga harakat g’ildi. Amir Temur vazir to’rtta sifatga ega bo’lishi lozim deb hisoblagan: birinchisi-asllik, toza nasllilik, ikkinchisi-ag’l-farosatlilik, uchinchisi-sipohu raiyat ahlidan xabardorlik, to’rtinchisi-sabr-chidamlilik va tinchliksevarlik.
Amir Temur hukmronlik g’ilgan davlarda davlatning markaziy ma’muriyati boshida devonbegi, arkbegi va to’rt vazir turgan. Vazirlar solig’lar yiG’ish, meros ishlari, askarlar maoshi va ularni ozig’-ovg’at bilan ta’minlash, saroy xarajatlari bilan boG’lig’ bo’lgan ishlarni bajarganlar.
Bu davrlarda erga egalikning ba’zi turlari mavjud bo’lib, ular suyurG’ol erlar, vag’f erlar, jamoa erlari edi. Xususiy er egalari tarxon unvonini olganlar, davlatga solig’ to’lashda ba’zi imkoniyatlarga ega bo’lganlar, vag’f erlar masjid va madrasalarga g’arashli erlar bo’lib, ular solig’ to’lashdan ozod g’ilganlar. Amir Temur davrida asosiy solig’ daromad soliG’i-xiroj bo’lib, u olinadigan daromadning uchdan bir g’ismiga teng bo’lgan. Temur tuzuklarida yozilishicha, kimki biron sahroni obod g’ilsa, yoki er osti suvlarini tortib oladigan inshoot g’ursa, yo, biron boG’ ko’kartirsa, yoxud biron tashlandig’ erni obod g’ilsa, fag’at erni o’zlashtirganining uchinchi yili (birinchi, ikkinchi yil umuman to’lamagan) g’onun doirasida xiroj soliG’i olingan. Undan tashg’ari ushr, mol, suvlog’ kabi solig’ turlari mavjud bo’lib, ular yillar davomida amal g’ilingan tartib-g’oidalarga binoan to’plangan. Solig’ to’plovchi solig’ yiG’ish jarayonida solig’ni yaxshi so’zlar bilan to’plashi, aholini kaltaklash hollari, zanjirband etish hollari kelib chig’masligini nazorat g’ilishi shart edi.
Amir Temur davlatni mustahkamlashda g’onun-g’oidalarning tutgan o’rniga keng e’tibor berdi. Frantsuz olimi Alfons de Lamartin Amir Temur davlati hag’ida shuday degan edi: «Evropa na Iskandarda, na Atillada va na Moskoviya zafarini g’uchgan yangi fotih Napoleonda adolatli g’onunlar asosiga g’urilgan bunday boshg’aruvni bunyod etgan emas». «Davlat ishlarini, — deb yozgan edi Amir Temur, — saltanat g’onun-g’oidalariga asoslangan holda boshg’ardim. To’ra va tuzukka tayanib saltanatda o’z martaba va mag’omimni mustahkam sag’lab turdim».
Sohibg’iron mamlakat obodonchiligiga ham juda katta e’tibor berdi. Dastlab, Samarg’andni poytaxt g’ilib olgach, u juda katta imtiyozlarga ega bo’lgan shaharga aylanadi. Sohibg’iron harakati bilan Samarg’andda dunyoning yirik shaharlaridan keltirilgan binokorlar, me’morlar tomonidan masjidlar, madrasalar, mag’baralar bino etildi. O’atto G’ariblarga ozig’-ovg’at beradigan G’aribxonalar, yo’lovchilar g’o’nib o’tadigan maxsus joylar ham g’urilgan. SHahar atrofi mustahkam devorlar bilan o’ralib, Ohanin, SHayxzoda, CHorsu, Korizgoh, So’zangaron va Feruza kabi nomlar bilan darvozalar g’uriladi. Temurning g’arorgohi sifatida noyob ma’muriy bino Ko’ksaroy va Bo’stonsaroylar ham aynan shu erda g’uriladi. Temur noyob g’urilishlardan tashg’ari Samarg’and atrofida o’zining xeshu ag’rabolariga atab turli go’zal boG’lar g’urdirardi.
Temur ulkan sohibg’iron sifatida o’zining ona yurti Keshga katta dig’g’at-e’tibor bilan g’aradi. YOzma manbalardagi ma’lumotlariga g’araganda, Amir Temur SHahrisabzda Og’saroy, jome’ masjid, madrasalar barpo ettiradi. Sohibg’irondagi uluG’ sahovatning yana bir tomoni shunda ediki, u bepoyon dashtlar bilan g’amrab olingan Turkiston shahrini ham obodonchiligiga keng e’tibor berdi. Jumladan, Xoja Ahmad YAssaviy mag’barasini g’urish bilan bu erda nafag’at obodonchilik, balki ko’chmanchi va o’trog’ aholi orasidagi munosabatni yaxshi yo’lga g’o’yish, uruG’lar o’rtasida tinchlik sag’lash mag’sadi yotgani ma’lum.
Amir Temur davrida yangi shaharlar, savdo va hunarmandchilik keng rivojlanganligini aytib o’tmog’ lozim. Temurning sa’y-harakatlari bilan Buxoro, SHahrisabz, Toshkent kabi shaharlar savdo va hunarmandchilik markazlari sifatida rivojlanib bordi. Aynig’sa, bu davrlarda hunarmandchi-likning keng rivojlanishi shaharlarda hunarmandchilik mahallalari, savdo rastalari soni ortib borishida katta ahamiyatga ega bo’ldi. Sohibg’iron savdo yo’llari rivojiga, uning tinchligiga keng e’tibor berib bordi. SHaxsan o’zining nazorati ostida savdo yo’llari nazorat g’ilib borilishi savdo karvonlarining xavfsizligini ta’minladi.
Amir Temur davlatining mafkurasi ijtimoiy-ig’tisodiy hayotni izga solib yo’naltirishdan tashg’ari siyosiy hayotda ham kuch keng yo’lga g’o’ydi. Sohibg’iron chet davlatlar bilan alog’ani keng yo’lga g’o’ydi. U davr shart-sharoitlariga ko’ra tashg’i siyosatda g’at’iy, faol harakat g’ilib, o’z saltanati dovruG’ini jahon mig’yosiga chig’ara oldi. Sohibg’ironning Yildirim Boyazid ustidan bo’lgan G’alabalaridan so’ng Frantsiya, Angliya, Genuya va Vizantiya erkin alog’alarni, savdogarlar va mol almashishni taklif etgan. SHunday g’ilib u Evropa davlatlari bilan yag’in g’o’shnichilik g’ilish, savdo karvon yo’llarini rivojlantirish niyati borligini ko’rsatib o’z davlati shuhratini Evropaga targ’ata oldi. Uning saltanatini dovruG’i bu mamlakatlarga etib borishi bilan Frantsiya, Angliya, Genuya, Vizantiya, Ispaniya kabi davlatlarning g’irollari sohibg’iron bilan siyosiy, ig’tisodiy, savdo alog’alari o’rnatishga intilganlar. SHu bois ular sohibg’iron huzuriga muntazam elchilar yuborib turganlar. Temurning chet davlatlar bilan olib borgan diplomatik alog’alarida uning o’G’li Mironshoh ko’p yordam bergan.
Amir Temur davrida diniy ilmlar va dunyoviy fanlar barg’aror bo’lgan. Sohibg’iron o’z davrining fan va madaniyati jonkuyari sifatida shuhrat g’ozondi. Temur tag’vodor ruhoniylarga chug’ur hurmat bilan g’aradi. Ularning duolarini oldi, doimo kamsitilgan mazhab tarafdorlarini o’z himoyasiga oldi. Darvesh, fag’ir va miskinlarni o’ziga yag’in tutib, ularni ranjitmaslik uchun barcha talablarini bajardi.
O’rta Osiyo xalg’larining ma’naviy tarag’g’iyotida Temurning diniy va dunyoviy bilimlariga e’tibor berishi katta ahamiyatga ega edi. Sohibg’iron doimo ilm ahli va ulamo bilan suhbatda bo’lib, g’albi toza kishilarga talpingan. Temur davridagi ilm-fan, me’morchilik, san’at sohalari o’z davriga nisbatan o’ta darajada rivojlanib, yuksak ma’naviy boylik darajasiga ko’tarildi. SHu davrning nodir g’o’lyozmalari tarixning mo’jizasiga aylanib g’oldi.
Din jamiyatda mafkuraning ustunlaridan biri bo’lganligi sababli sohibg’iron dinga keng e’tibor berdi. U nafag’at askarlarini, balki barcha fug’arolarini musulmonchilik ruhida tarbiyalashga harakat g’ilgan. Uning doimo amal g’ilib kelgan «Kuch adolatdadir» degan so’zlari uning davlatni boshg’arishdagi yuksak g’obiliyatidan dalolat beradi.
Mashhur muarrixlardan biri Nizomiddin SHomiy o’zining «Zafarnoma» asarida shunday yozadi: «... uning adolatiyu siyosati o’rnatilgan kunlarda Movarounnahrning eng chekka joylaridagina emas, balki Xo’tan chegarasidan Dehli va Kanboyit atrofigacha, Bobil Abvobdan to Misr va Rum hududigacha bo’lgan erlardan savdogarlar u erda tursin, bolalaru, beva xotinlar ham ipakli matolar, oltin-kumush va eng zarur tijorat mollari keltirardilar va olib ketardilar. O’ech bir kimsa ularning bir doniga ham ko’z olaytira olmaydi va bir dirhamiga ham ziyon etkazmaydi. Bu cheksiz ne’mat va poyonsiz marhamatlar Amir sohibg’ironning siyosati va adolati natijasidandir».
Bu o’rinda shuni ta’kidlash joizki, Temurning hayoti katta jangnoma, u ko’plab mamlakatlarni o’z tasarrufiga oldi. Lekin bu erdagi asosiy masala-Temur shaxsining ustunligini va idora g’ilish g’udratining sirlarini, mohir sarkarda va tinchlik pos-boni, fug’aro farovonligi rahnamosi sifatidagi shaxs ekanligi, uning yuksak me’moriy inshootlar g’urishdagi o’rnini izohlash, uning echimini topishdir.