Xix asr oxiri -XX asr boshlarida usmonli turk imperiyasida yosh turklar harakati

§2.2. “Yosh turklar”ning mamlakat konstitutsiyasini tiklash yo‘lidagi harakatlari
Bir qarashda, 1908-yil iyul oyidagi voqealar shunchalik kichik ediki, deyarli sezilmasdi. O‘sha yili haligacha Usmonlilar imperiyasini tashkil etayotgan ulkan hududda soliqqa tortish va harbiy xizmatga chaqirish yoki buzuq va zolim boshqaruvchilarga qarshilik ko‘rsatish bilan bog‘liq mahalliy va mintaqaviy qo‘zg‘olonlar odatiy hol edi va o‘nlab yillar davomida shunday bo‘lib kelgan. Oldingi yillarda Sharqiy Anadolu viloyatlarida norozilik toʻlqini, baʼzan esa qoʻzgʻolonga aylangan edi. Iyul oyi boshida bir qancha armiya ofitserlari Makedoniyadagi tepaliklarga chiqib, oʻzlarini mustaqil ekanliklarini eʼlon qilishgan. Konstantinopolda hukumatga qarshi qoʻzgʻolon, unchalik vayronagarchilik emas edi. Makedoniya bir avloddan beri shiddatli tartibsizliklar hududi boʻlib kelgan. U yerda yuqori martabali harbiy arboblar ishtirok etmagan (qoʻzgʻolonchilar adyutant-mayor va bir necha kapitan edilar) va jalb qilingan qo‘shinlarning soni bir necha yuz kishi edi. Bu qo‘zg‘olon bo‘lgani aniq, lekin qo‘zg‘olonlar ham o'nlab yillar davomida odatiy hol bo‘lib kelgan, deyarli har doim askarlarning ish haqi bo‘yicha qarzdorligi sabab bo‘lgan. Biroq, bu isyon boshqacha edi. Bu siyosiy rejimda shu qadar chuqur o‘zgarishlarga olib keldiki, u darhol qo‘zg‘olon yoki qo‘zg‘olon emas, balki xalqaro matbuotda inqilob sifatida tan olindi.
1908-yil 25-iyulda, inqilobdan bir kun o‘tib, Parijdagi gazetalarda inqilob deb e’lon qilindi⁷⁴. Umuman olganda, Usmonli masalalaridan eng yaxshi xabardor bo‘lgan Yevropa gazetasi, Venada 25-iyul shanba kungi sonining dastlabki to‘rt sahifasini inqilobga bag‘ishlagan edi. 1908-yil 24-iyulni tub o‘zgarishlar lahzasi sifatida talqin qilish davom etdi. Hatto ba’zi tarixchilar uni zamonaviy Turkiyaning haqiqiy tug‘ilgan kuni deb hisoblashgan. Usmonli konstitutsiyaviy inqilobni g‘ayrioddiy holga keltiradigan dramatik voqealarning yo‘qligi va katta tarixiy ahamiyatga ega bo‘lgan ana shu qarama-qarshilikdir.
Makedoniyadagi qo‘zg‘olonga qirol Edvard VII va podshoh Nikolay II ning 1908-yil 9-10-iyun kunlari Revalda uchrashuvi chog‘ida Buyuk Britaniya va Rossiyaning Usmonli turklarning Bolqondagi siyosatiga aralashuvi sabab bo‘ldi. Makedoniya uzoq vaqtdan beri shiddatli bahsli hudud bo‘lib kelgan. Serblar, yunonlar va ayniqsa, bolgarlar qoʻzgʻolonlari Yevropa tili bilan aytganda “Makedoniya” deb atalgan hudud Usmonlilarga qaytarilganidan soʻng deyarli darhol boshlangan edi.
1876-1878-yillarda imperiyada mavjud bo'lgan konstitutsiyaviy va parlament boshqaruvini tiklash orqali butun imperiya memorandumda, shuningdek, Makedoniya musulmonlarining sabr-toqatlari to‘lib borayotgani va chet el aralashuviga ham, ayirmachilarning tashviqotiga ham qarshi qurol olishga tayyor ekanliklari e’lon qilindi. Ular bir tomondan hamma uchun tenglik asosida konstitutsiyaviy-parlamentar boshqaruvga qaytish tarafdori bo‘lsalar, ikkinchi tomondan esa o‘zlarini aholining musulmon qismining ovozi, uning hukmron mavqei tarafdori bo‘lishdi. Memorandum javob olmagach, Ittifoqchi yashirin tashkilotga a’zo bo‘lgan jami besh nafar yosh Usmonli zobiti iyul oyining birinchi haftasida qurolli isyon ko‘tardi. Bir qator joylarda ular tog‘larga chiqib ketishdi. Usmonli hukumati tomonidan eng xavfli deb hisoblangan harakat Niyozbiyning harakati edi. 3-iyul kuni u mahalliy garnizonning qurol-aslaha omboriga bostirib kirdi va pul, miltiq va o‘q-dorilarni oldi, ular bilan 160 ga yaqin ko‘ngillilardan iborat qo‘shinni jihozladi. Bu ittifoqchi zobitlar sultonga qarshi qoʻzgʻolon koʻtarib, oddiy odamlarga ishonishlarini his qilmaganliklarini koʻrsatadi. Uning bo‘linmasi biron bir qishloqqa kirgandan so‘ng, Niyozbiy oqsoqollarni yig‘ib, nutq so‘zlab, qishloq aholisini yaqinlashib kelayotgan chet ellik aralashuvi va Makedoniya musulmonlarining nasroniy hukmronligi ostida qolishidan ogohlantirdi. Keyin u buni Konstantinopoldagi hukumatning zaifligi va korrupsiyada aybladi va faqat bitta yechim borligini aytdi. Parlament va konstitutsiyaviy boshqaruvni qayta tiklash ekanligini aytdi. Keyinchalik Niyozbiy xristian (serb va bolgar) qishloqlariga ham murojaat qildi. U yerda uning nutqi biroz boshqacha bo‘lib, konstitutsiyaviy va parlament boshqaruvi musulmonlar va nasroniylar o‘rtasida haqiqiy tenglik va birodarlikni olib kelishini ta‘kidladi, lekin qishloq aholisini inqilobga qo‘shilmasa, qattiq jazo bilan tahdid qildi⁷⁵.
1876-yilgi konstitutsiyani qayta tiklash va parlamentni qayta chaqirish talabi bilan chiqishdi. Ular bu bo‘yicha hukumatga telegrammalar yubordi. Agar talablar 26-iyulgacha bajarilmasa, ittifoqchilar poytaxtga yurish bilan tahdid qilishdi. Boshqa tarafdan albanlarda ham konstitutsiyani tiklash bo‘yicha namoyishlar qilinayotagn edi. Namoyishchilarni tarqatish uchun Sulton G‘olib beyni yuboradi. Ammo u ham “Ittifoq va taraqqiy” qo‘mitasining a’zosi edi. G‘olib albanlarni konstitutsiyaga jamoaviy qasamyod qildiradi. 194 nafar ulamolar, zodagonlar va qabila boshliqlari imzolagan petitsiya 21-iyul kuni telegramma orqali Konstantinopolga yuborildi. Haqiqiy qo‘zg‘olon hali ham nisbatan kichik miqyosda bo‘lsa-da, u tarqalib bordi va hukumat tezda qarshi choralar ko‘rdi. U allaqachon keng tarqalgan yashirin tashkilot mavjudligidan xabardor edi. Ba’zi manbalarga ko‘ra, ittifoqchilar tarmog‘iga hukumat agentlari tomonidan tobora muvaffaqiyatli kirib borishi, Reval muzokaralari bilan bir qatorda, ittifoqchilarning iyun oyi oxirida harakat qilish to‘g‘risida qaror qabul qilishiga qo‘shimcha sabab bo‘lgan⁷⁶. 3-iyul kuni ofitserlar poytaxtga yetib kelishdi, hukumat shimoliy chegaradagi Mitrovitse shahri qo‘mondoni general Shemsi Poshoni janubga ikki alban ko‘ngilli batalonini olib borishni buyurdi. Bu hisoblangan harakat edi. Shimoliy albanlar orasida, shuning uchun u asosan albanlar yashaydigan hududlarda faoliyat yuritgan Niyozbiy va Ayub Sabri kabi odamlarning hayotini juda qiyinlashtirdi. U 7-iyul kuni viloyat poytaxti Monastirga keldi va pochta bo‘limiga borib, Konstantinopolga xabar berdi. Binodan chiqqanida uni ittifoqchi ofitser otib o‘ldirdi. Bu inqilobdagi burilish nuqtasi edi. 12-iyuldan boshlab Gʻarbiy Anadoludan zahira qoʻshinlari Makedoniyaga joylasha boshladi, biroq ular orasida ittifoqchi agentlar faol boʻlib, konstitutsiyachilarga qarshi kurashni istamay qoldilar. Makedoniyaning turli shaharlarida bir qancha sodiq zobitlar va politsiya xodimlari otib ketildi va 22-iyul kuni alban partizan guruhlari bilan mustahkamlangan Resne va Oxri birlashgan guruhlari Monastirga yurish qildilar, shaharni egallab, Shamsi poshoning vorisi tatar Usmon Poshoni olib ketishdi⁷⁷.
Qo‘zg‘olonchilarga qarshilik tezda barbod bo‘ldi. 23-iyulda konstitutsiyaning tiklanishi u yerda va Makedoniyaning boshqa shaharlarida otishma bilan kutib olindi. 23-iyuldan 24-iyulga o‘tar kechasi Konstantinopol hukumati qo‘zg‘olonchilar talablariga taslim bo‘lib, parlamentni qayta chaqirishga qaror qildi⁷⁸. Ertasi kuni ertalab Istanbul gazetalari Vazirlar Mahkamasining qarori matnini va uni ma’qullagan qisqa imperator buyrug‘ini e’lon qildi. Rasmiy ma’noda bu kichik bir qadam edi, chunki 1876-yilda Sulton tomonidan berilgan konstitutsiya 1878- yildan beri e’tiborga olinmagan, ammo nizom kitobida qolgan va parlament to‘xtatilgan, ammo butunlay bekor qilinmagan. U rasmiy konstitutsiyaviy tuzumning bir qismi bo‘lib qoldi.
Ilgari Konstitutsiya hal qila olmagan muammolarni hal qila oladi, degan umidda orqaga o‘tirgan saroy esa endi vaziyatdan sulton hokimiyatini tiklash uchun foydalanmoqchi bo‘lgan unsurlarni rag‘batlantirib, qo‘llab- quvvatlay boshladi. Saylovlar 1908-yil noyabr va dekabr oyining boshlarida hukumat tomonidan chiqarilgan saylov qonuniga binoan bo‘lib o‘tdi. Gretsiya elchisi imperiyada 6,5 ​​million yunonlar borligini e’lon qildi va ularga yangi assambleyadagi barcha o‘rinlarning to‘rtdan bir qismini berishni va yunon tilini rasmiy tilga aylantirishni talab qildi. Dashnoqlar armanlarga ham shunday talablar qo‘ydilar. Bunga javoban musulmonlar ko‘proq islomiy va turkiy qarashlarga o‘girildilar, ammo ikkinchi nomzodlar bo‘lmagani uchun Ittifoq va taraqqiyot qo‘mitasi g‘alaba qozondi va 288 deputatlik o‘rinlarining barchasini qo‘lga kiritdi. Turklar 147 o‘rin bilan ko‘pchilikni qo‘lga kiritdi, 60 o‘rin arablarga, 27 o‘rin albanlarga, 26 ta yunonlarga, 14 ta armanlarga, 10 ta slavyanlarga, 4 ta yahudiylarga nasib etdi. 1908-yil 17-dekabrda eski Istanbul shahri o‘zining uzoq tarixidagi eng ajoyib manzaralardan biriga guvoh bo‘ldi⁷⁹. Sulton Abdulhamid Aya Sofya masjidi orqasidagi Adliya vazirligi binosida to‘plangan yangi Parlamentni ochish uchun ketayotganda to‘plangan olomonga qo‘l silkitib, ochiq aravada tor ko‘chalardan o‘tdi. Sulton birinchi kotibi nutqini oʻqib berar ekan, nega 1878-yildan beri parlamentni chaqirib olmaganini tushuntirib, maslahatchilari konstitutsiyaning ushbu qismini imperiya tayyor boʻlgunga qadar, xalq maʼrifatli boʻlgunga qadar kechiktirishni tavsiya qilganliklarini aytdi. Asosiy islohotlar yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. “Ushbu istakning amalga oshishi mening imperiyam va yurtimning bugungi va kelajakdagi baxtiga xizmat qilishidan qoniqish hosil qilgan holda, men bunga qarshi boʻlganlarga qaramay, hech ikkilanmay Konstitutsiyani yangidan eʼlon qildim”- dedi⁸⁰. Ikkala kengash ham sultonni Konstitutsiyani qayta tiklagani uchun maqtashdi va o‘tmishda uni noto‘g‘ri yo‘lga qo‘ygan maslahatchilarni tanqid qilishdi. Keyin ular hukumatning yaqinda yo‘qotilgan hududlarni qaytarib olish borasidagi sa’y-harakatlarini qo‘llab-quvvatlashga kirishdilar. Ammo yangi tuzumning muvaffaqiyatga erishish imkoniyati kam edi. Yangi hukumatning viloyat hokimiyatini yanada samaraliroq qilish va hammani askarga jalb etishga urinishlari hamisha muxtoriyatni talab qilib kelgan Sharqiy Anadolu qabilalarini ham g'azablantirdi. Istanbuldagi harakat Komil Posho bo'lib, unga yangi tartibdan norozi bo‘lganlarning hammasi, shu jumladan ishdan bo‘shatilgan amaldorlar va armiya zobitlari va sobiq saroy josuslari ham qo‘shildi. Tez orada ularga Istanbulning musulmon aholisi hunarmandlar va savdogarlar, qahvaxonalar va hammom egalari, hammollar, baliqchilar, o‘z hosilini sotish uchun poytaxtdagi dehqonlar, yaqinda qochqinlar - barchasi diniy e’tirozlarga osonlikcha qo‘shildi. Konservatorlarga qarshi Ahmad Rizoga o‘xshash qarashlarga ega bo'lgan modernistlar edi, ammo keyinchalik Abdulloh Jevdet (Abdulloh Jevdet (1869-yil 9-sentabrda-1932-yil 29-noyabr) — Usmonlilar imperiyasining soʻnggi yillari va Usmonli imperiyasining tashkil topishi davrida yashab oʻtgan turk siyosatchisi, mutafakkiri, oftalmolog, shoir va tarjimon edi. Usmonli va Turkiyadagi gʻarbchilik harakatining yetakchi namoyandalaridan biri boʻlib. Uning gʻoyalari Ikkinchi konstitutsiyaviy davr mentalitetini shakllantirishda katta taʼsir koʻrsatdi. Abdulloh Jevdet, keyinchalik Ittifoq va Taraqqiyot Qoʻmitasiga aylanadigan Ittihod-i Usmoniy Jamiyatining (boshqalari Ibrohim Te.mo, Is’hoq Sukuti, Mehmet Reshit va Hikmet Emin) besh asoschisidan biri edi. Biroq, uning hayoti siyosiy maydonda faoliyatini davom ettirish bilan emas, balki fikrlash generatori, gʻoyalar egasi sifatida davom etdi. U oʻz davridagi asosiy fikir munozralar oqimi doirasida oʻz qarashlarini rivojlantirib, tafakkur tarixida alohida oʻrin egalladi. U Turkiyada birinchi marta ayollar va ishchi aholining haq-huquqlarini himoya qiluvchi ziyolilardan boʻlgan. U tibbiyot, falsafa, sotsiologiya va siyosat sohalarida yetmishdan ortiq asar muallifilik va tarjimonlik qilgan). Ahmad Muhtor va Jalol Nuriy kabi kishilar tomonidan boshqariladi. Ulardan ba’zilari g‘arbning qo‘llab- quvvatlashi va hurmatini ta’minlash uchun unga to‘liq taqlid qilishni yoqladilar. Biroq, ko‘pchilik Usmonli modernizatsiyasi ko‘proq tanlab, G‘arbdagi eng yaxshisini olib, uni islom va usmonli jamiyatining maxsus ehtiyojlarini qondirish uchun o‘zgartirishi kerak deb hisobladi. Ta’lim orqali ma’rifat islohotlarni keng aholi qo‘llab-quvvatlashi va ulardan bahramand bo‘lishi uchun hamroh bo‘lishi kerak edi. Biroq, modernistlar ikkiga bo‘lingan. Ittifoqchi partiyadagi Ittifoq va taraqqiyot qo‘mitasi yo‘nalishini yoki Liberal Ittifoqning markazsiz siyosatini qabul qilishni istamaganlar 1908-yilda Umumiy farovonlik klubiga, keyinroq Usmonli demokratik partiyasiga qo‘shildi⁸¹. Ibrohim Temo (1879 yilda Prizren Ligasi davrida Temo alban harflarini nashr etish jamiyatining asoschisi bo'lgan. Temo Mehmed Reshid bilan birga, Is’hoq va Abdulloh Jevdet bu yerda talabalar harbiy tibbiyot maktabiga o‘qishga kirdilar va 1889-yilda ular Ittihod deb nomlangan progressiv maxfiy jamiyatni tashkil qildilar). Abdulloh Jevdet va Ibrohim Naji kabi eski yosh turklar boshchiligidagi yangi guruh 1908-yilgi saylovlarda ishtirok etmadi. Modernistlar Ittifoq va taraqqiyot qo‘mitasiga qarshi jiddiy choralar ko‘rish uchun bo‘lingan edi. Ammo konservatorlar uchun bu butunlay boshqacha edi. Ularning nazarida Komil Poshoning almashtirilishi, agar norozilik bo‘lmasa, sultonning hukumatni nazorat qilish qudratiga chek qo‘yadi va shu tariqa, ularning dinsiz harakatlarini jilovlash qobiliyatiga chek qo‘yadi. Poytaxtda keskinlik kuchaygandi. Dinshunos talabalar konstitutsiyaga barham berishni talab qilib to‘planishdi. Armiya askarlari o‘z ofitserlarining ko‘magi bilan kazarmada ochiqchasiga nolidilar. Ko‘pgina hunarmandlar va ishchilar, o‘zlari pravoslav va tasavvuf diniy rahnamolarining ta’siri ostida, shariatga tahdid va nasroniy hukmronligi xavfi haqida g‘ayrat bilan gapirdilar. Bu norozilikni aksilinqilobiy harakatga qaratgan hofiz Darvish Vahdati edi⁸². U 1908-yil 10- noyabrda “Volkan” nomli gazeta chiqara boshlagan boʻlib, hukumatning dunyoviyligiga, shuningdek, hukumatning taʼsiriga kuchli qarshilik bildirgan. Qisqa vaqt ichida u konstitutsiyani shariat bilan almashtirib, imperiyani modernizatsiya qilish va qutqarish uchun islomdan foydalanishni maqsad qilgan “Islom birligi jamiyati”⁸³ni tuzdi. Dunyoviy maktablar va sudlar islomiy hamkasblari bilan almashtiriladi va imperiyani qutqarishning eng yaxshi vositasi sifatida sulton hokimiyati tiklanadi. Abdulhamid yangi tashkilot va gazetaga moddiy yordam berishdan bosh tortgan bo‘lsa-da, unga saroydagi boshqa unsurlar yordam beradi, unga sultonning o‘g‘illaridan biri Burhoniddin afandi a’zo bo‘ldi. “Islom birligi jamiyati” islomiy hukumatning asosiy vazifalarini bajaruvchi –shariat va islomning asosiy odatlarini himoya qilish va targʻib qilish, butun imperiya boʻylab ilohiy birlik nurini tarqatish va ularni ozod qilish uchun tuzum barpo etish niyatida ekanligini eʼlon qildi. Uning bevosita maqsadlari musulmonlar manfaatlarini ilgari surish, hukumatning asosi sifatida islomiy maslahatlashuv tamoyilini qo‘llab-quvvatlash, dunyoviy sudlarda qo‘llaniladigan kodeksida shariatning kengroq qo‘llanilishini ta’minlash va musulmon axloqini rivojlantirishni rag‘batlantirish edi.
1909-yil 3-aprelda jamiyat oʻzining birinchi ommaviy yigʻilishini “Aya Sofiya” masjidida oʻtkazdi va bunda paygʻambarning tavallud kunlarini nishonlashdan xalqning yanada koʻproq qoʻllab- quvvatlashi uchun foydalanildi. Jamiyat olomonni dunyoviylikka qarshi kurashga chaqirib, musulmonlar ham oʻz gʻoyalari va huquqlarini himoya qilish uchun gʻayrimusulmonlar bilan bir xil huquqqa ega ekanligini taʼkidladi. Tez orada jamiyat Istanbulning birinchi armiyasiga a‘zo bo‘ldi. Bu shahar ustidan nazoratni qo‘lga kiritish uchun kalit edi. Tez orada ommaviy qo‘llab-quvvatlov konservatorlarni ochiq harakatga undadi. 12-apreldan 13-aprelga o‘tar kechasi birinchi armiya askarlari masjid talabalari bilan qo‘shilib, yaqin atrofdagi parlament binosi tomon yurishdi va uni o‘rab olishdi. Bosh vazir keskinlik kuchayib borayotganidan xabardor edi, lekin bunday to‘satdan portlashni kutmagan edi. Shunday qilib, u bu voqeani eshitib, nima bo‘layotganini ko‘rish uchun faqat politsiya boshlig‘ini yubordi. Namoyishchilar unga bir qator talablarni qo‘yishdi. Hukumat iste’foga chiqishi va ko‘plab deputatlarni quvg‘inga yuborishi shariat qoidalariga to‘liq rioya qilinishi hukumat tomonidan olib tashlangan barcha harbiy zobitlar chaqirib olinishi kerak edi. Ahmad Rizo (1858-1930-Usmonli siyosatchi, o‘qituvchi va mafkurachi edi. U Ittifoq va taraqqiyot jamiyatining yetakchi asoschilaridan biri va Usmonli imperiyasida muhim siyosiy o‘zgarishlarni ta’minlagan ikkinchi Konstitutsiyaviy davrning yetakchi Yosh turk guruhining yetakchi arboblaridan biridir. U Ogyust Kontening pozitivizm falsafasini Turkiyaga olib kelgan shaxs. U Usmonli imperiyasining ozodligi va rivojlanishini shaxs yoki siyosiy rejimdagi o‘zgarishlar o‘rniga ijtimoiy tuzilmaning o‘zgarishida ko‘rgan va shu yo‘nalishda tadqiqotlar olib borgan birinchi shaxs edi. U Parijda yashagan yigirma yilga yaqin vaqt ichida Ittihod va taraqqiy jamiyatning Parij filialining prezidenti bo‘ldi, keyinchalik uni chaqirishadi Ittihod va Taraqqiy, jamiyatning birinchi rasmiy nashrini, gazetani nashr etdi. Mashvarat, Fransiya va Belgiyada doktor Nozim Bey bilan birgalikda va Fransiya Misrdagi Shurayi Ummati gazetasi, 1908-yilda u yerga surgun qilingan. Konstitutsiya e’lon qilingandan so‘ng Istanbulga qaytib kelgan va “ozodlik otasi” sifatida marosimlar bilan kutib olingan Ahmed Rizo parlament raisi bo‘ldi. 1910-yilda jamiyat Markaziy qo‘mitasini tark etdi va 1911-yilda Assambleya raisligidan voz kechdi. Keyinchalik u Sulton tomonidan yana Assambleyasining raisi etib tayinlandi. Va bu yillarda u ittifoqchilarga qattiq qarshilik ko‘rsatdi. Biroq, Damat Ferid o‘rtasidagi munosabatlar buzilganda, u Fransiyaga qaytib keldi va Anadoludagi Milliy kurash foydasiga ishladi. U Lozanna kelishuvidan keyin Turkiyaga qaytib keldi)⁸⁴ deputatlar palatasi raisi lavozimidan chetlashtiriladi va uning o‘rniga “haqiqiy musulmon” tayinlanadi. Talablar to‘g‘risida so‘z binoga yig‘ilgan deputatlarga yuborilgan, biroq ularning bajarishga vakolatlari bo‘lmagani uchun keskinlik kuchaygan. Olomon parlament binolariga to‘plana boshladi va qo‘rquv ichida qochib ketayotgan deputatlar Ahmet Rizo va Tanin gazetasi muharriri Husayin Johid Bey qochib ketishdi. Hukumat inqirozga yuz tutdi. Harbiy vazir armiyaga qo‘zg‘olonchilarni tarqatib yuborishga buyruq berishdan bosh tortdi. Vazir Husayn Hilmiy (1855-1922)-Usmonli imperiyasining davlat arbobi, Yosh turk inqilobi va undan keyingi voqealarning qiyin davrida ikki marta Usmonli imperiyasining bosh vaziri lavozimini egallagan. Husayn Hilmi Posho davlat xizmatini kotib sifatida boshladi va asta-sekin safga ko‘tarildi. 1897-yilda u Adana gubernatori etib tayinlandi va 1902 yilda Yaman gubernatori etib tayinlandi. Makedoniya bosh inspektori bo‘ldi) Yulduz saroyiga shoshildi va butun vazirlar mahkamasining iste’fosini sultonga taqdim etdi. Abdulhamid nafaqat iste‘folarni qabul qildi, balki isyonchilarning barcha talablarini qabul qilish buyruq bilan birinchi kotibini Aya Sofiyaga yubordi⁸⁵. Istanbulda bo‘lgan Ittifoq va taraqqiyot qo‘mitasi a’zolari qochib ketishdi, partiya va gazeta bosh qarorgohi ishdan bo‘shatildi. Sulton aksilinqilobni rejalashtirishda haqiqatan ham ishtirok etganmi yoki yo‘qmi, endi u bundan eski vakolatlarini tiklash uchun foydalandi, o'z odamlarini urush va flot vaziri etib tayinladi va shu tariqa qurolli kuchlar ustidan nazoratni tikladi. Ahmet Tavfiq Posho yangi bosh vazir etib tayinlandi, ammo u hamkorligi uchun sultonga muhim vazirliklarda o‘z odamlarini qabul qilishga muvaffaq bo'ldi. Ismoil Kamol Palataning yangi prezidenti etib saylandi, uzoq vaqtdan beri islomchi bo'lgan Mizanji Murat yangi rejimni har tomonlama qo'llab-quvvatladi va shu bilan unga Liberal Ittifoq ham yordam berdi⁸⁶. Sulton yana hokimiyat tepasiga keldi va Istanbuldagi Ittifoq va taraqqiyot qo‘mitasi parchalanib ketdi.
Makedoniyadagi yuqori martabali armiya ofitserlari, albatta, Ittifoq va taraqqiyot qo‘mitasi a’zolari emas, uchinchi armiya qo‘mondoni Mahmud Shavkat posho, uning shtab boshlig‘i Mustafo Kamol bir qancha ofitserlar boshchiligida tartibni tiklashga rahbarlik qilishdi. Ismet Inonyu va Anvarbey 1909-yilda hamkorlik qilgan ozchilik milliy guruhlariga ham murojaat qilib, oʻz tarafdorlarini imperiya atrofida toʻplashga harakat qildi. Buning yagona natijasi Adanadagi armanlar qoʻzgʻoloni boʻlib, mahalliy aholi tomonidan qattiq repressiyaga turtki boʻldi. Garnizon, qirg‘in va qarshi qirg‘in bilan barcha dinlarga mansub 30 000 ga yaqin odam o‘ldirildi (1909-yil 14-aprel). Mahmud Shavkat buni Ittifoq va taraqqiyot qo‘mitasi taklif qilgan siyosiy yechimlar ish bermasligi va ochiq harbiy aralashuvning oʻzi vaziyatni hal qilishi mumkin deb talqin qildi. Bunda uni ayniqsa Mustafo Kamol qo‘llab-quvvatladi, u dastlabki tashkiliy muvaffaqiyatlaridan so‘ng Ittifoq va taraqqiyot qo‘mitasi rahbarlari tomonidan rad etilganidan beri uni tark etdi va siyosatda harbiy ishtirok etishga qarshi chiqdi. Mustafo Kamol endi Makedoniya qoʻshinini poytaxtga harakat qilish uchun tashkil qildi, oʻz qoʻshinlarini poyezdlarga yukladi va oʻzi atagan “operatsiya armiyasi”ni tashkil qildi va Husayn Husnu qoʻmondonligida Istanbulga qarab harakat qildi. Bu Ittifoq va taraqqiyot qo‘mitasi operatsiyasi bo‘lmagani uchun, garchi ishtirok etgan zobitlarning bir qismi Ittifoq va taraqqiyot qo‘mitasi a’zolari bo‘lgan bo‘lsa-da va harakat armiyasi tartibni tiklash uchun armiya nomidan harakat qilganligi sababli, Abdulhamid dastlab bu harakatni qabul qildi. Ammo tez orada operatsiya armiyasi u kutganidan butunlay boshqacha burilish yasadi. Vakillar palatasining aksariyat deputatlari va a’zolari parlamentni tiklash va konstitutsiyani himoya qilish to‘g‘risida kelishuvga erishish umidida Istanbul tashqarisidagi San-Stefanoga yaqinlashib kelayotgan harbiy poyezdni kutib olish uchun sobiq va hozirgi vazirlar mahkamasi a’zolariga qo‘shilishdi. 1909-yil 22-aprelda ular sobiq bosh vazir Said Posho raisligidagi Milliy jamoat majlisi sifatida yashirincha yig‘ilishdi⁸⁷. Armiyani aksilinqilobda qatnashmaganliklari va yangi hukumatni qoʻllab- quvvatlamaganliklariga ishontirish uchun ular Abdulhamidni taxtdan agʻdarishga qaror qildilar, lekin Istanbuldagi qarshilik koʻrsatish xavfini kamaytirish maqsadida qarorlarining bu qismini sir tutdilar. 24-aprel kuni ertalab operatsiya armiyasi Istanbul temir yo‘l stantsiyasiga etib keldi va poytaxtni egallab oldi. Sulton hech qanday qarshilik ko'rsatmaslikni buyurdi, lekin uning tarafdorlaridan ba’zilari to‘siqlar o‘rnatib, Porta yaqinida va ularning Taksim va Uskudardagi kazarmalarida shiddat bilan jang qildilar. Biroq kunning oxiriga kelib ular ezilib ketishdi. Mahmud Shavkat harbiy holat e’lon qildi va sud hukmini o‘tkazdi, aksilinqilobda aybdor deb topilganlarni surgun qildi. 27-aprel kuni parlament yana Milliy jamoat majlisi sifatida bu safar Aya Sofya masjidida Said Posho raisligida yig‘ildi. Milliy majlis sultonning aksilinqilobga sheriklik va uning oqibatidagi oʻlimlar hamda davlat mablagʻlarini oʻgʻirlash kabi sabablarga koʻra taxtdan chetlatilishini oqlagan fatvoni olib, uni akasi Mahmud V Rishod foydasiga taxtdan chetlatilgan deb eʼlon qildi. Sulton va uning oilasi zudlik bilan maxsus poyezdga o‘tqazildi va o‘sha kechasi Salonikaga jo‘natildi, shunda ertasi kuni ertalab jamoatchilik va sulton tarafdorlariga haqiqiy qarshilik bo‘lishi mumkin bo‘lmagan haqiqat taqdim etildi. Shundan so‘ng u 6 yil o‘tib, 1918- yil 10- fevralda vafot etguniga qadar Bosforning Anadolu tomonidagi Beylerbeyi saroyida yashadi. Shu tariqa Usmonli sultonlarining eng ko‘zga ko‘ringanlaridan birining hayoti qorong‘ulik bilan yakunlandi⁸⁸.
1908-yil oktabrda “Birdamlik va taraqqiyot” tashkilotining kongressi bo‘lib, unda siyosiy partiya tuzish haqida qaror qabul qilindi. Yangi partiya dasturida sulton hokimiyatini cheklash, parlamentning vakolatlarini kengaytirish, vazirlarning parlament oldida javobgarligi prinsipini o‘rnatish, 21 yoshdan oshgan barchaga saylov huquqini berish zarurligi haqida aytiladi. So‘z, matbuot va yig`ilishlar erkinligi e’lon qilindi. Ammo yosh turklar boshqa millatlarning Turkiyadan ajralib chiqish huquqini tan olmadilar. Turkiyaning kuchsizlanib qolganligi va xalqaro obro‘sining tushib ketganligidan foydalanib, Avstriya-Vengriya Bosniya va Gersegovinani bosib oldi, Bolgariya esa o‘z mustaqilligini e’lon qildi. Yosh turklar Avstriya-Vengriya siyosatini qoraladi. Ular bulib utgan parlament saylovlarida 230 o‘rindan 150 tasini egalladilar va hukumatni shakllantirdilar<sup>89</sup>. Ammo saylovlardan so‘ng xalq manfaati yo‘lida hech qanday islohotni amalga oshirmagan Yosh turklar tezda obro‘sizlanib, o‘z ommaviyliklarini yo‘qotdilar. Usmoniylar imperiyasi tarkibidagi ko`plab turk bo`lmagan millatlar xam ularning avtonomiga bo‘lgan huquqlarini tan olmagani uchun yosh turklardan norozi edi. Bularning xammasi yigilib ung kuchlarga yangi davlat to‘ntarishini amalga oshirish imkonini yaratdi. 1909-yil 12-apreldan 13-ga o‘tar kechasi Istanbul garnizoni soldatlari isyon ko‘tardilar<sup>90</sup>. Isyonni Yosh turklar tomonidan xizmatdan bo‘shatilgan ofitserlar ham qo‘llab-quvvatladi. Yosh turklar yo‘l boshchilari Salonikiga qochishga ulgurdilar. Sulton isyonchilarning Yosh turklarni mamlakatdan haydash to‘g‘risidagi talabini ma’qulladi. Salonikida yashiringan Yosh turklar xam javob tayyorlay boshladilar. Ularning qo‘l ostida 100 ming askardan iborat ikkita armiya korpusi bor edi. 16-aprel kuni shu qo`shinlar Istanbulga yurish boshladi. Poytaxt quruqlik va dengizdan o‘rab olindi. Qisqa harbiy to‘qnashuvlardan so`ng poytaxt yosh turklar qo‘liga o`tdi. Ko`plab isyonchilar dorga osildi, 10 minglab isyon katnashchilari Istambuldan quvib yuborildi. 27-aprel kuni sulton taxtdan tushirildi<sup>91</sup>. Taxtga yangi kelgan sulton Mahmud V mamlakatni boshqarishga layoqatsiz shaxs edi.
1909-yil yozda konstitutsiyaga bir qator o‘zgarishlar kiritildi. Sulton vazirlarni tayinlash va bo‘shatish, parlamentni chaqirish va tarqatib yuborish huquqlaridan mahrum qilindi. Ayni paytda matbuotni hukumat nazoratiga oluvchi qonun qabul qilindi. Nemis generali fon Gols taklifiga binoan harbiy islohot o‘tkazilib, turk qo‘shinlarida nemis harbiy tizimi joriy qilindi. Kasaba uyushmalari va ish tashlashlar taqiqlandi. Bu holatga qarshi kurdlar, armanlar va albanlarning qo‘zg‘olonlari bo‘lib, barchasi hukumat tomonidan shafqatsiz bostirildi. Italiya bilan Liviya uchun va ikki Bolqon urushlaridagi mag‘lubiyatlar Turkiya jamiyatini larzaga keltirdi. Italiya bilan muvaffaqiyatsiz urushdan keyin 1912-yil iyulda yangi davlat to‘ntarishi yuz berib, Yosh turklar hokimiyatdan chetlatildi<sup>92</sup>. Yangi hukumat 18-oktabr kuni Italiya bilan sulh tuzishga majbur bo‘ldi. Sulhga ko‘ra Tripolitaniya, Kirenaika Italiyaning mustamlakasi deb tan olindi. 1912-yil 18-oktabrda Bolgariya, Gretsiya, Serbiya va Chernogoriyadan iborat Bolqon davlatlari koalitsiyasi tuzilib, ular bilan Turkiya o‘rtasida yangi urush boshlandi. Turkiyaning Makedoniyaga avtonomiya berishdan bosh tortganligi urushning boshlanishiga sabab bo‘ldi. Turkiya qo‘shinlari bir qator mag‘lubiyatlarga uchragandan sung 1912-yil 3-noyabrda Porta sulh tuzishda vositachilik qilishni so‘rab buyuk davlatlarga murojaat kildi<sup>93</sup>. Ammo sulh shartlarining o‘ta og‘irligi Istanbulda keskin noroziliklar tug‘dirdi. Bu holatdan Yosh turklar navbatdagi davlat to‘ntarishini amalga oshirish uchun foydalandilar.
1913-yil 23-yanvar kuni Anvarbey va Tal’atbey boshchiligidagi 200 ga yaqin Yosh turk ofitserlari hukumat rezidensiyasini o‘rab oldilar va vazirlar yig‘ilishi ketayotgan zalga bostirib kirib, harbiy vazirni o‘ldirdilar, bosh vazir, ichki ishlar va moliya vazirlarini hibsga oldilar. Shundan so‘ng Yosh turklarning yangi hukumati shakllantirildi. Ammo bu davlat to‘ntarishi harbiy harakatlarga o‘zgarish ko`rsatmadi. 1913-yil mayda Londonda imzolangan sulhga ko‘ra Usmoniylar imperiyasi o‘zining Yevropadagi yerlaridan deyarli to‘liq ajraldi. Faqat ikkinchi Bolqon urushi davrida turklar Serbiya, Ruminiya va Gretsiya bilan birga Bolgariyaga qarshi harakat qilib Adrianopolni qaytarib olishga erishdilar. 1913-yilning oxiridan boshlab mamlakatda hokimiyat Yosh turklar partiyasining uchta vakili: Anvarbey, Tal’atbey va Jamolbeylar qo‘liga o‘tdi⁹⁴. Ular davrida Turkiya tashqi siyosatda Germaniyaga suyanib harakat qildi, u esa uz maslahatchilari yordamida Turkiya armiyasi ustidan nazorat o‘rnatdi. Bu paytda Turkiyaning iqtisodiy ahvoli murakkabligicha qolaverdi. Budjet tanqisligi va davlat qarzlari oshib bordi. Turkiya shunday holda Birinchi jahon urushiga kirib keldi. Mamlakatni modernizatsiya qilishga intilgan “Yosh turklar inqilobi” absolyut monarxiyani konstitutsion monarxiya bilan almashtirdi.