Xix ásir qaraqalpaq ádebíyatí. KÚNxoja ibirayím ulíNÍŃ Ómiri hám dóretiwshiligi

Kunxoja shıǵarmalarınıń jıynalıwı hám izertleniwi.
Kunxoja shıǵarmaları 1930-jıllardan baslap jıynala basladı. Bulardı xalıq arasınan jıynaǵan S.Mawlenov hám Sh.Xojaniyazovlar bolıp tabıladı.
Kunxojanıń shıǵarmaların baspadan shıǵarıw 1938-jıldan baslanadı. Birinshi mártebe shayırdıń «Kun qayda» qosıǵı Tórtkulden shıqqan «Ádebiy almanax»ta basıladı. Onnan keyin usı jurnalda «Túye ekenseń» qosıgı basıladı.
1940-jılı shıqqan «Qaraqalpaq xalıq trvorshestvosı» degen toplamda Kunxojanıń «Jaylawım», «Umıtpaspan», «Túye ekenseń», «Oraqshılar», «Shopanlar», «Bay balası», «E1 menen» degen qosıqları basıladı. Usı jılı «Shopanlar», «Oraqshılar», «Umıtpaspan» degen shıǵarmaları birinshi ret orıs tiline awdarıladı.
Ullı watandarlıq urıs jıllarında shayırdıń «E1 menen» qosıgı «Xalıq batırları» degen toplamda basıladı.
Shayırdıń tolıq shıǵarmaları birinshi ret 1949-jılı Qaraqalpaq Mámleketlik baspası tárepinen shıǵarıladı. Buǵan 30 ǵa shamalas shıǵarmaları kiredi.
1960-jılı ekinshi ret shıǵarmaları tolıqtırılıp shıǵarıladı. Buǵan izertlewshı Babash Isınaylov alǵı sóz jazǵan. 1989-jılı Kunxojanıń qosıqlar toplamı «E1 menen» degen atama baspadan shıǵıp, oǵan 46 qosıǵı kiritilgen.
Kunxoja shıǵarmaların birinshi ret ilimiy baǵdarlarda izertlegenler N.Dawqaraev, Q.Ayımbetov, O. Kojurovlar boldı.
Kunxoja shıǵarmaları haqqındaǵı eń birinshi maqalardı N.Dawqaraev jazdı. Ol 1939-jılı qaraqalpaq jazıwshılarınıń ekinshi syezdińde bayanat jasap Kunxoja realist shayır, haqıyqat xalıq jırshısı, xalıq oy-pikirin sáwlelendiriwshi shayır ekenligin dálileydi. Bul bayanat «Qaraqalpaq poeziyası» degen at penen «Drujba narodov» jurnalında 1939-jılı Moskvada basıldı.
Burınan keyin Q.Ayımbetov penen O. Kojurovlar «Qaraqalpaq ádebiyatınıń túrleri» degen maqalasın jazdı. Bul «Qaraqalpaq ádebiyatı hám iskusstvosı» degen jurnalda 1940-jılı N2 sanında basıldı.
Kunxoja dóretiwshiligi boyınsha belgili tariyxshı S.P.Tolstov, Orta Aziya xalqınıń ádebiyatı, mádeniyatı boyınsha kóp jumıs islegen E.Bertels, L.Klimovısh, Azerbayjan alımı C. Araslı, Ózbekstan Ilimler Akademiyasınıń akademigi M.T.Aybek, qazaq alımı B. Kenjebaevlar oǵada ahmiyetli pikirler bildirgen.
1960-jılı Kunxojanıń qaytıs bolǵanına 80 jıl tolıw merekesi belgilenedi.
Izertlewshı Babash Isınaylov Kunxoja dóretiwshiligi boyınsha arnawlı túrde ilimiy izertlew jumısların alıp barıp, usı izertlew jumıslarınıń nátiyjelerin 1961-jılı kitap erip shıǵaradı. Usı tema dógereginde keń túrde jumıslar alıp barıp B. Jsınaylov 1965-jılı kandidatlıq dissertatsiyasın qorǵap shıqtı.
1956-jılı birinshi mártebe «Qaraqalpaq poeziyasınıń antologiyası» shıgıp bunda Kunxojanıń «Jaylawım», «E1 menen», «Oraqshılar», «Túye ekenseń», «Aq qamıs», «Nege kerek», «Ne boldım» qosıqları járiyalanǵan. 1959-jılı bul toplam ózbek tilinde basıladı. Sonda birinshi ret Kunxoja shıǵarmaları ózbek tiline awdarıladı.
Bunnan basqa N. Japaqov óziniń «Revolyutsıyaǵa shekemgı qaraqalpaq ádebiyatında realizm máselesı» degen /N-1972/ miynetinde «Realistlik shıǵarmaları xalıqqa xrzmet etedi» ilimiy maqalasın jazadı. (LI tomlıq, I-kitap, N-1979 58-87- betler) bunda Kunxojanıń óz dáwiriniń ullı shayırı ekenligi, turmıs haqıyqatlıqların realistlik suwretlew sheberligi jóninde bahalı pikirler bildiriledi. Belgili tilshi alım, prof. X.Hámıdov «Shıgıs tillerındegı jazba derekler» degen miynetinde «Kunxojanıń dóretıwshıliginde jazba dereklerdıń tutqan rolı» ilimiy maqalasın jazadı. (N., «Bilim», 1991, 118-145-betler). Pedagogıka ilimlerınıń doktorı prof. C.Alewov «Qaraqalpaqstanda tálim-tárbiyalıq oylardıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı» monografiyasında (N., «Bilim»- 1993, 301-321-betler) Kunxojanıń aǵartıwshılıq kóz qarasları haqqında ilimiy pikirin aytadı. Universitetke arnalǵan «Qaraqalpaq ádebiyatı tariyxı» sabaqlıǵında f. ı. d. K..Sultanovtıń Kunxoja haqqında biraz ilimiy pikirleri bar. XX ásirdiń 80-jılları K.Mámbetovtıń, Q.Maqsetovtıń pikirlerı shıqtı.

Kúnxojanıń shıǵarmaları janrlıq jaqtan xalıqlıq lirika janrında jazıldı. Ol lirikanıń hár qıylı túrlerinen sheber paydalanadı. Kóbinese onıń suwretlewinde lirikanıń iski oy-sezimlerge beriliw kóbirek ushırasadı. Máselen, shayır ózi haqqında aytadı, ishten tolganadı, solay etip jámiyetlik, xalıqlıq oy-pikirdi keltirip shıǵaradı. Jáne de bulardan basqa siyasiy lirika, grajdanlıq-turmıslıq yagnıy azamatlıq haqqındaǵı, ınsanlıq tuygılar haqqındaǵı máselelerdi suwretlewge arnap shıǵarmalar jazadı. Jáne de tárip arnaw túrı, simvolıqalıq suwretlew, tımsallıq túrden paydalanıw, aq qosıq-verlivr túrleri de ushırasadı. Usılarǵa qaray Kunxoja shıǵarmalarınıń tematikası da keńeyedi. Máselen, tuwılǵan jer, el, Watan tuygıwları haqqındaǵı qosıqlar, miynet adamları obrazın suwretlew, jeke adam tuyǵıwları, ınsan mápin gózlewshi qosıqları hám taǵı basqa satiralıq baǵdardaǵı temalarǵa arnalǵan. Máselen, aq qosıq-verlibr túrinde jazılǵan qosıǵına «Meniń balam» qosıǵı, simvolıkalıq súwretlewge qurılǵan «Aq qamıs», «Qara tas», «Arba», «Ólgen balıq» qosıqları, «Qızıl qum», «Jaylawım» lirikaları bar. Al, ortaǵa ritorikalıq sawallar taslaytugın qosıqları «Ne boldım», «Nege kerek», «Kim biler» qosıqları, astarlı mániste, tımsallıq formada obraz jasaw «Azıwlı», «Dońız qabaq», «Túye ekenseń», «Sók sanar», «Jaw torǵay» qosıqları kiredi. Bulardan basqa tuwılǵan jer, el haqqındaǵı tárip arnaw túrindegı lirika «Jaylawım», «El menen» qosıqları, siyasiy lirika «Umıtpaspan» «Kun qayda», «Qashan kórermen», «Kórinbes», «Ó1im», «Túye ekenseń» t.b. hár qıylı baǵdardaǵı shıǵarmalar zaman shınlıǵın hár qıylı túrlerde, usıllarda suwretlewge qaratıldı. Máselen, «Shopanlar», «Oraqshılar», «Kunqayda», «Túye ekenseń» qosıqlarında hám siyasiy lirika, hám miynet adamların suwretlewge arnalǵan, hám geypara xanlıq basqarıw sıstemasın ashkaralap, insan mápin jırlawǵa qaratilǵanı menen ayrıqshalanadı.

Kúnxoja óz zamanınıń oqımıslı, sawatlı bolıwı menen birge duwtar shertip óz qosıqlqrın xalıq aldińda atqarıp berip júrgen talantlı baqsı da bolǵan. Ol shıǵarmalarında barháma shınlıqtı, turmıs haqıyqatlıǵın, zaman shınlıǵın sáwlelendırgen shayır boldı. Realistlık suwretlew, turmıstı dálme-dál túsindirip beriw Kúnxoja shıǵarmalarınıń negizinde turdı.
«Zaman» qosıǵında shayır ózi jasaǵan dáwirdıń ayrım hádiyselerin, turmıs qıyınshılıqların ayqın kóz aldımızǵa elesletedi.
Qarap tursam bul zamanǵa, Ashtan ólgenler kóp boldı,
Sonday jaysrz shıbın janǵa, Ólıqqae jılǵa top boldı,
Jılǵa, saylar toldı qanǵa, Ashlıqqa awırıw jup boldı,
Álewmet bul qanday zaman Qıyan-kesti boldı zaman.
Shayırdıń «Kórinbes» qosıǵında zamannıń kelbeti burınanda kórkem obrazlı qatarlarda suwretlenedi.
Jerdi - kókti qayǵı hásiret qapladı, Bul dunyadan meniń elim kórinbes.
Qayǵılıqtan ata mákan kórinbes.
Zaman shınlıǵı usılay shayır tárepten sheber ibaralarda giperbolalıq usıllarda ayqın túsindiriledi. Shayırdıń «Yaranlar», «Armanda», «Oraqshılar», «Shopanlar», «Kun qayda», «Jarımadım», «Ólim» qosıqlarında da zaman shınlıǵı hár qıylı suwretlew usıllarda juzege shıǵadı. Kúnxojanıń «Shopanlar» qosıgında dúzde qoy bagıp júrgen shopanlardıń ayanıshlı turmısı oǵada sheberlık penen súwretlengen. Usı qosıqtı oqıp otırǵamımızda espe qumlardıń, toǵaylardıń arasında, qula maydan dúzde kúni-túni baydıń qoylarınıń izinde, ustinde jaman shapanı, ayagında shariǵi, jası jetpey belleri bugilip, kózleri tınıp, qızıl júzleri sarǵayıp, qaynaǵan ıssıda tósler qayqayıp, tal tayaǵına suyenip asqar qumdı aralaǵan shopanlardıń awır turmısı kóz aldımızdan kino lentalarınday birim-birim ótip otıradı. Mıne, bular shayırdıń turmıs haqıyqatlıǵın suwretlew sheberigi bolıp tabıladı.
Kúnxojanıń «Oraqshılar», «Kun qayda» qosıǵında da usınday qıyınshılıqlı ómir, zaman kelbeti ashıp beriledi. Bulardıń hámmesine jasaǵan zaman, dáwir qıyınshılıqları ayıplı. Zamandı usınday etip qoyǵan adilsiz el basqarıwshılar, baylar, biyler, zalım xanlar ekenligin shayır ayrıqsha ugındıradı. Kúnxojanıń qaharmanları turmıs qıyınshılıqların kóp kórgen miynetkesh adamlar: shopanlar, oraqshılar, balıqshılar, jallarlip miynet islewshı jarlı adamlar. Usılarǵa qarama-qarsı bul jámiyette zıhna, bay, sutxor adamlar obrazları júda sheber jasalǵan. Zamannıń qayǵılı hádiyselerge tolı, tragediyalarǵa el biylewshilerdiń adilsizligi, el basqarıwshılar bolǵan xanlar, begler, hámeldarlardıń, qazılardıń sheksiz zulumlıqları sebebinen ekenligi atap ótedi. Kunxoja óziniń ayanıshlı jaǵdayların, awır qayǵısın suwretlew arqalı ulıwma xalıqqa tán bolǵan turmıs shınlıǵın suwretleydı. Mısalı: «Meniń balam», «Balam ólgende», «Armanda», «Jarımadım» qosıqlarında shayır óz turmısındaǵı bolǵan hádiyselerden mısallar keltırıp ómir sınlıǵın suwretleydı. Ullıwma shayır jasaǵan zamannıń júdá awır qıyınshılıqlardan ibarat ekenligi «Ólim», «Yaranlar», «Meniń balam» qosıqlarında súwretlengen. «Jarımadım» qosıǵında shayır haqıyqatlıqtı aytqanlıǵın, bul ushın hesh nárseden tayınbaǵanlıǵın sol sebeplı de quwdalanǵanlıǵın jazadı.
Maqtamadım atalıqtı,
Sóytip ettim qatalıqtı,
Ol hám etti jamanlıqtı,
Sol azaptan jarımadım.
Kunxoja zaman shınlıǵın suwretlewde mudamı tuwrı jol tuttı, hár bir istiń durıslıǵın, hadallıǵın kórsetip berdi. Adillikti talap etti. Shayırdıń «Umıtpaspan», «Túye ekenseń»,«Jarımadım», «Kim biler» qosıqlarında turmıstıń ashshı haqıyqatlıqları, zaman shınlıǵı jırlanadı. Shayır xalıq turmısındaǵı bolıp atırǵan barlıq awır qıyınshılıqlardıń, zulumlıqlardıń deregin xanga baylanıstıradı. Xannıń xalıqtı adılsizlık penen basqarıwınan dep belgileydi. Eger xan zalım bolsa, xalıqtıń kúni dárt bilen, zar bilen, deydi shayır.
Xalqıńdı sorasa zalım patshalar,
Qassap yańlı kuni kesher zar bilen.
Kunxoja «Kim biler» qosıǵında zaman gárdishleriniń awır jaǵdayların kórkem obrazlı qatarlar menen tusindiredi.
Meniń ishim boldı tutin,
Tutin ekenin kim biler
Bir alamat zaman boldı,
Bul xorlıqlardı kim biler.
Kunxoja bunday qıyınshılıqlardan, awır qayǵılı ómir hádiyselerinen qutılıwdıń jolların oylastıradı. Jaslardı óz ǵárezsizligi ushın gúresiwge shaqıradı, adil basshı bolıwdı, xalıqtı durıs basqarıwdı aytadı.
«Nege kerek» qosıgın usı bagdarda jazıp ortaga sawallar taslap, onıń juwabın turmıstan izlenedi.
Hár bir shayırda tuwılǵan jer sezimi - Watan tusinigi oǵada keń mánilerde jırlanadı. Tuwılǵan jersiz shayır bolmaydı. Kunxojanıń tuwılǵan jer, watan sezimlerin jırlawshı qosıqları qatarına «Jaylawım», «E1 menen», «Qızıl qúm» «Shalıqlap maqsetli jerge jete almay» t.b. qosıqları kiredi. «Jaylawım» qosıgında Ata jurt, ana watandı qasterlew sezimleri sáwlelengen. Mısalı «Jaylawım» qosıǵında:
Ata jurtım Turkistanan kelgeli,
Ata-babam qonıs basqan jaylawım.
Anadan tuwılgalı, esim bilgeli,
Oynap qatar ósken qalıń jaylawım
Kunxojanıń usı qosıǵı ulken suyıspenshilıq penen jazılǵan. Bunda Watan sezimi ayrıqsha kúshli sezimler menen jırlanadı.
«Jaylawım» qosıǵında Xorezimge kóship kelgen jılları qıyınshılıqlardıń bolǵanlıǵı, dáslebinde xalıq qonıs basıw ushın qútlı qonıs, jaylı mákan taba almay qıynalǵanlıǵın, xalıq usı mákanǵa ornalasqannan soń bul júrt jasıl jaylaw, xalıq mákan basqan ata mákanǵa - qutlı qonısqa aylarıǵanlıǵın maqtanısh etedi hám tuwılǵan jer, onıń muhaddes ekenligin ayırıqsha súyispenshilik sezimleri menen jırlangan.
«Jaylawım» qosıgın oqıy otırıp, shayırdıń ómir bayanına, jasagan jerine tiyisli kóp maǵlıqmatlardı aıwımızǵa boladı

Kunxojanıń «E1 menen» atlı klassıkalıq shıǵarmasında tuwlǵan jer, el qádırı, watandı qádırlew, el menen mudamı bir bolıw, onı súyıw sezimlerı jırlanǵan. Bul qosıq Kunxojanıń el, xalıq, watan sezimlerın tereń xalıqlıq filosofiyalıq oylar menen tarıplep jetkerıwi menen ayrıqshalanadı.
Kunxoja óziniń «E1 menen» qosıgında jer, suw, baǵı-baqshası, háwli-hárem barlıǵınıń kórki el menen, xalıq penen, miynetkesh adamlar menen, sonlıqtan dunyanıń ráháti, shadlıǵı, jaqsılıqlardıń barlıǵı xalıq ushın, barlıq el ushın bolsın deydı. Sonıń ushın da shayır elıń menen, jerıń menen, xalqıń menen mudamı birge jasa, birge bol, solar shadlı bolsa, seniń de shadlı, baxıtlı bolǵanıń degen mulıaddes sezimlerdı júzege shıǵaradı.
Aspanga usharsań bolsa qanatıń,
Shad bolarsań shadlı bolsa elatıń,
Xalqıń menen bolsa tilek muradıń,
kewliń shadlanadı uzaq jıl menen.
Shıǵarmada jurt soragan patshanıń, súrıw-súriw mal aydagan baylardıń, el bıylegen hámeldarlardıń, ıyshan, ulamalardıń, atalıqlardıń barlıǵınıń da kúnı el menen, jer menen ekenligin túsindirtdi.
Kunxojanıń barlıq dóretiwshiligi onıń shın patrıot, óz elin jan-tánı menen súygen, danıshpan shayır ekenligi menen kózge taslanadı. Shayır óz dáwırındegı xalıq turmısınıń ayanıshlı kartinaların awır qaygili hám shın tilekleslık sezimlerı menen jırlaydı, xalıqtı awır azaplarga duwshar etip atırǵan el basqarıwshılar, bıyler, baylar ekenligin ashıq aytadı, Kunxoja quwgınǵa ushırawdan, jazalarliwlardan qorıqpastan haqıyqatlıqtı ayttı, xalıqtıń mápin jırladı, ruwxın kóterdı, erteńgı keleshektiń nurlı bolıwın tiledi. Tuwılǵan jer sezimin shayır hár bir qosıǵında tereń patrıotlıq hawaz benen jırladı, onıń hár bir qosıǵı xalıqtıń ómiri menen, ruwhı menen, qayǵısı hám úmıtlerı menen oǵada tıǵız baylarlislı dóretilgen. Shayır óz elin, jerin, xalqın, óz jeriniń barlıq tabiyatın, xalıqtıń eń jaqsı dástúrlerı menen minez-qulqın oǵada tereń suyip jırlaydı.
Qaraqalpaq xalqınıń ayyemnen birlikli xalıq ekenligin jırladı. Xalıqtıń birligin adiwlep, xalıqtıń qayǵılı turmısın, keleshekten jaqsı umit, jat jurtlarda jallarlip miynet etip júrgen qaraqalpaq ullarınnıń eldı sagınısh sezimlerın bayan etıw Kunxojanıń basqa da kópshilıq qosıqlarınıń xárakterlı belgisi bolıp, bular shayır dóretiwshiligindesındaǵı patrıotlıq suwretlew baǵdarlarınıń bir bolimin quraydı. Mısalı:
Bir ketkenler el diydarın kóre almas,
Ayra tustım tuwıp osken elımnen.
«Olim»

Ósken jerine jete almay, Jumıstı taslap kete almay, Asqar qumlardan óte almay, Qayǵıda júr oraqshılar.
T uwgan jerlerın saǵınıp,
Qayǵıdan háykel taǵınıp,
Hal sorasqanǵa shaǵınıp,
Qayǵıda júr oraqshılar.
«Oraqshılar»
On jıl boldı elden kettım, Xiywada xızmet ettım, eldı saǵınıp zar ettim, Xalqımdı qashan kórermen.
«Qashan kórermen»

Xalıqqa adil bolmasa, Jılagandı jubatpasa, Xalıq tatqandı tatpasa, Taxt iyesi nege kerek
Shayır «Nege kerek» qosıǵında da tuwılǵan el, jer ushın jan kuydıretuǵın azamat jigitler, adil basshılar, kátquda adamlar haqqında oylanadı. Eldiń ǵamın oylarıatugın perzentlerdi tarbıyalawǵa kewıl bolıw kerekligin alǵa qoyadı.
Xalıqtıń arın arlamasa,
Barı-joqtı barlamasa,
Ash hám toqqa qaramasa,
Awan basshı nege kerek