Xonliklar davridagi davlatchiligimiz (XVII-XX asrlar)

Qo’qon xonligi davlat boshqaruvi.
Qo’qon xonligiga 1710 yilda minglar urugidan bulgan SHoxruxbiy tomonidan asos solingan. Bu sulola uzini Buxoro xonligidan mustaqilligini e`lon qilib, davlat poytaxti sifatida Qo’qonni tanladi. Xonlik xududi dastlab Andijon, Namangan, Qo’qon va Margilon viloyatlaridan iborat edi. Keyinchalik XIX asrning 1-yarmida Qo’qon xonligiga Toshkent, Turkiston, Uratepa, Xujand va boshqa bir kancha xududlar kushib olindi. Qo’qon xukmdorlari xonlik unvonini rasman 1800 yildan kabul qilganlar. Bu unvonni birinchi bor Olimxon qo’llay boshladi.
Qo’qon xonligida xam davlatning tanxo xukmdori xon xisoblangan. Xon uz davlat ustidan yagona xukmdor bulib, uning buyrugi suzsiz bajarilgan. Xondan keyingi ukori lavozimi mingboshilik lavozimi edi. Mingboshi bosh vazir vazifasini bajargan va ayni paytda bir kancha vilochtlarni xam boshqargan. Viloyat va tumanlar esa maxalliy amaldorlar yoki xonning karindosh uruglari tomonidan boshqarilgan.
Qo’qon xonligi urtasida aloxida devon xam tuzilgan. Devon davlatning ichki ishlari masalalarini muxokama qilgan va tegishli karorlar va farmonlar chikarishga maslaxatlar berib to’rgan. Devon a`zolari asosan urug oksokollaridan va ruxoniylardan tashqil etilgan. Davlat ishlarida din peshvolarining mavkei yuksak edi. Bu erda xam shayxulislom din ishlari buyicha oliy raxbar edi. Sud, jazo ishlari va turli ajrimlarni kozikalon xal qilgna. SHayxulislom xam, kozikalon xam xon tomonidan tayinlangan. Xonlikda xon tayinlanadigan va etuk qonunshunoslar ichida tanlanadigan mufti katta mavkega ega bulgan. Muftilar turli masalalar buyicha fatvo chikarishar edi. Uni muxr bilan tasdiklab koziga berilgan va kozi bu fatvo buyicha xukm chikargan. Xonlikdagi axolining yurish-turishi va jamoat joylarining nazorati muxtasib kulida edi va u kozikalondan keyingi yukori mansab edi. Xonlik xududida osoyishtalikni saklash kurboshilar zimmasida bulgan.
Qo’qon xonligidagi feodal ekspulatatsiya shakli mavjud soliklar va majburiyatlar tarzida namoyon bulgan. Bu erda xam asosiy soliklardan biri xiroj edi. Uning mikdori turlicha bular edi. Bozorlardan tuplanadigan yigimlar xazinaga katta foyda keltirgan. Bundan tashkari yana kuplab tulovlar bulgan va ularning soni ortib borgan. Masalan, Xudoyorxon davrida xarajat puli, karagay puli, utish puli, dallol puli, kuk puli, chup puli kabi kushimcha tulovlar joriy qilingan edi. Xonlikda xashar juda keng tarkalgan majburiyat bulib turli ommaviy ishlar majburan oddiy mexnatkashlar tomonidan tekinga amalga oshirilgan. Xarbiy xizmat majburiyati eng ogir majburiyatlardan biri edi. Urush bulib kolgan takdirda xar bir erkak uz kuroli, ozik-ovkati bilan urushga katnashishga majbur edi. Xonlikning muntazam kushini bulmagan.
Xonlikda urug-kabilalar urtasida va kushin xonliklari bilan tez-tez bulib turadigan urushlar xalk boshiga ulkan musibatlar soladi. Tobora ortib borgan zulm natijasida xonlik xududida bir necha bor kuzgalonlar kutarilgan. Bundan kuzgalonlarning eng yirigi 1873-1876 yillardagi Pulatxon kuzgolonidir. Bu kuzgolonni bostirish baxonasida chor Rossiyasi 1876 yilda Qo’qon xonligini tugatadi.
Qo’qon xonligida maolrif, san`at va adabiyot ravnak topib rivojlangan.


A D A B I YO T L A R:

1. 
   Ziyoev X.Z. Turkistonda Rossiya tajovuzi va xukmronligiga karshi kurash. T., «SHark», 1998 y.
   
2. 
   Inoyatov X.SH. Qo’qon xonligi Rossiyaga kushilish arafasida va 1875-1876 yillarda Qo’qon kuzgaloni. T., 1956 y.
   
3. 
   Nabiev R.N. Iz istorii Kokandkogo xanstvo. T., «Fan» 1973
   
4. 
   O’zbekiston xalklari tarixi. 2-jild. T. «Fan». 1993 y.
   
5. 
   Avaz Muxammad Attor Xukandiy. Tarixi jaxonnomai. «SHark yulduzi» 1991 y №8