Xorazm ma’mun akademiyasi axborotnomasi – /2020 Ўзбекистон республикаси фанлар академияси минтақавий бўлими

XORAZM MA’MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMASI –11/3-2022__________ 
89
кўрсатишга ҳаракат қилишди. Бироқ, чор цензураси жадидлар томонидан нашр этилган босма 
нашрларни диққат билан кузатиб борди ва сиёсат ва озодлик кураши ҳақидаги мақолаларга 
рухсат бермади. Сиёсий эркинлик ҳақида гапиришга бўлган ҳар қандай уриниш газета ёки 
журналнинг дарҳол ёпилишига олиб келди. 
Маҳмудхўжа Беҳбудий (1875-1919) мадраса ўқитувчиси оиласида туғилган. У мактабда 
ўқиган ва 20 yoshida мадрасада ўқишни тугатган. У Араб ва форс тилларини мукаммал билган, 
рус тилини яхши билган ва дунёвий фанларни ўрганган. Маҳаллий судяда хизматчи бўлиб 
ишлаган, шариат ва фиқҳни ўрганган ва мусулмон ҳуқуқи бўйича маслаҳат бера бошлаган. У 
1907 йилда Россияга биринчи сафарини, сўнгра яқин Шарққа саёҳат қилди ва у ерда Қоҳира, 
Дамашқ, Истанбулга ташриф буюрди. У янги мактабда ишлаган, у ерда география бўйича 
саккизта дарслик тайёрлаган.
Мунаввар Қори (1878-1931) отасидан эрта айрилди ва дастлабки маълумотни ўз 
даврининг энг ўқимишли аёлларидан бири бўлган онаси Хосият отиндан олди. 1898 йилда у 
масжидда ўқитувчи бўлди. Жадидларнинг ғоялари билан И. Гаспринскийнинг "Таржимон" 
газетасида танишди. 1901 йилда у янги мактаблар учун биринчи "Биринчи ўқитувчи" 
дарслигини тайёрлади, унда грамматика, алифбо ўқитиш асосларини баён қилди. Иккинчи 
"Иккинчи ўқитувчи" дарслигида у ўқиш ва ёзишни ўргатиш методологиясини, шунингдек, 
оиладаги муносабатлар асосларини очиб берди. Мунаввар Қори математика бўйича биринчи 
дарсликни ҳам тайёрлади.
Жадидлар миллий ғоя ва миллий онгни шакллантиришда тарихнинг объектив 
манзарасини ҳақиқий, ҳаққоний акс эттирувчи ёзишга катта аҳамият беришган. Улар 
тарихчилар хонлар ва беклар ҳақида эмас, балки мамлакатнинг гуллаб-яшнаши ёки 
таназзулига ҳисса қўшадиган ҳақиқий воқеалар ҳақида ёзишлари кераклигига ишонишган. 
Тақдирлар ҳамжамияти, тил ҳамжамияти, биргаликдаги кураш ҳамжамияти, уларнинг 
фикрича, тарихий асарларнинг ҳақиқий мазмунини шакллантириш эди. Туркистон вилояти 
тарихига оид биринчи умумлаштирувчи асар 1870 йилдан бери нашр этилган "Газета 
Туркистон вилояти" газетаси муҳаррири Мулла олим Махдум Хўжага тегишли. Унинг асари 
"Тарихи Туркистон" деб номланган. Мактаб ва мадрасаларда мавзу сифатида тарих йўқ эди ва 
жадидлар уни ўқитишга қарор қилишди. Мунаввар Қори биринчи бўлиб туркий халқлар 
тарихи ва географиясини ўрганишни янги мактабларда жорий қилди. Бу Туркистон 
вилоятининг маданий ривожланишидаги муҳим қадам эди. Жадид мактабларининг 
машҳурлиги ҳар йили ўсиб борди. 1914, 15 та мактаб Тошкентда очилди. 1910 йилдан 1915 
йилгача Фарғона, Самарқанд ва Сирдарё вилоятида 73 та янги мактаб очилди.
Жадидлар халқнинг маънавий яхшиланиши учун курашдилар: улар гиёҳванд моддалар 
ва спиртли ичимликлар, тамаки чекишни қоралашди ва эркаклар ва аёллар ҳуқуқларининг 
тўлиқ тенглигини қўллаб-қувватладилар. Жадидлар исрофгарчилик маросимлари, тўй 
маросимлари учун ортиқча харажатлар учун кескин танқид қилишди. Улар урушларга қарши 
чиқдилар, ҳукмрон доираларнинг ижтимоий ва ахлоқий таназзулини, хизматкорликни, 
паразитизм ва фанатизмни фош қилдилар, Исломнинг ҳақиқий диннинг моҳиятини 
тушунтирдилар, уни фантастика ва тахминлардан тозаладилар. Жадидлар мафкураси Маҳатма 
Ганди ғояларига яқин эди, унинг принципи зўравонлик эмас эди. Жадидлар зўравонликни 
принципиал равишда рад этишди, чунки улар йирик ижтимоий ва миллий қўзғолонлар фақат 
халқ азоб-уқубатларига олиб келади.
Умуман олганда, уларнинг халқнинг миллий ва сиёсий онгини оширишга қаратилган 
саъй-ҳаракатлари оммага катта таъсир кўрсатди. Минтақада миллий озодлик ҳаракати 
мустаҳкамланиб борди, унинг асосини Туркистон вилояти халқларининг мустамлакачиликка 
қарши туйғулари ташкил этди. 1905-1907 йиллардаги инқилоб Туркистон вилояти 
аҳолисининг сиёсий фаоллигини кучайтирди. Ҳеч қандай репрессия миллий озодлик 
ҳаракатини тўхтата олмади. Минтақа аҳолисининг мустамлакачилик маъмуриятига қарши 
намойишлари чор автократиясининг орқа томонига урилди, улар ўз ҳукмронлигини сақлаб 
қолиш учун бу ерда катта ҳарбий кучларни ушлаб туришлари керак эди. Шундай қилиб, фақат 
1911 йилдан 1914 йилгача Туркистон вилоятида, генерал-губернатор маъмуриятининг 

---