Xorazm ma’mun akademiyasi axborotnomasi – /2020 Ўзбекистон республикаси фанлар академияси минтақавий бўлими

 __________XORAZM MA’MUN AKADEMIYASI AXBOROTNOMАSI –11/3-2022  
90
ҳисоботларида ёзилганидек, "қўзғолончи деҳқон отрядларининг мустамлака маъмурияти, 
савдогарларга 1136 ҳужуми қайд этилган". Россияда 1917 йил феврал инқилоби ҳам миллий 
озодлик ҳаракатининг ривожланишига катта таъсир кўрсатди. Бу даврда жадидлар ўзларининг 
биринчи партиясини туздилар Шўрои Исломия (Ислом Кенгаши) ва уларнинг фаолияти 
сиёсий характерга эга бўлди. Бухорода Амир Олимхондан ўртача ислоҳотларни излаган ёш 
бухороликлар партияси пайдо бўлди. Хоразмда ёшлар партияси ташкил этилди, унинг асосий 
мақсади мамлакат бошқарувини ислоҳ қилиш эди.
1917 йил март ойининг бошларида жадидлар Тошкентда минтақанинг барча миллий 
озодлик кучларини бирлаштириши ва умумий дастур ишлаб чиқиши керак бўлган янги 
ташкилот туздилар. У "Турк одами марказий фирқаси" деб номланган, яъни мусулмонлар 
марказининг миллий кенгаши. Таъсис қурултойида 350 делегат иштирок этди, улар орасида 
бошқа миллат вакиллари: озарбайжонлар, татарлар, туркманлар, бошқирдлар ҳам бор эди. 
Конгрессда келажакдаги давлат мақоми муаммоси бўйича қизғин мунозаралар бўлиб ўтди. 
Барча делегатлар келажакдаги давлатни Туркистон деб аташ кераклиги тўғрисида келишиб 
олдилар, унга Бухоро, Хива, Қозоғистон ва Туркистон генерал-губернаторлиги кириши керак 
эди. Аммо унинг мақомига келганда фикрлар бўлинди. Тошкент жадидлари мустақил ва 
суверен Туркистонни қўллаб-қувватладилар, Самарқанд делегатлари эса бўлажак федерация 
таркибида автоном асосда қолишни таклиф қилдилар.
Жадидлар олдинги авлодларнинг бой мафкуравий меросидан фойдаланган ва Туркистон 
вилояти илғор жамоатчилигининг энг яхши анъаналарини давом эттирган. Жадидларнинг 
маърифий ғоялари абсолютизмга қарши бўлган француз ва инглиз маърифатпарварларининг 
сиёсий эркинлик ва фуқаролик ҳуқуқлари ғоялари билан боғлиқ.
Шундай қилиб, жадидларнинг асосий хизматлари шундаки, улар миллий истиқлол 
ғоясига асос солдилар, тарихнинг тарбиявий аҳамиятини кўрсатдилар, Туркистон ўлкаси 
тарихининг унутилиб кетган қаҳрамонона саҳифаларини жонлантирдилар. Уларнинг 
аҳамияти шундаки, улар долзарб ижтимоий-иқтисодий муаммоларни тинч йўл билан ҳал этиш 
имкониятини ишлаб чиқдилар, халқни тарбиялаш, билимларни ўзлаштириш ва амалда қўллаш 
орқали мавжуд тизимни ўзгартиришнинг энг самарали усулларини кўрсатдилар.