Xorijiy tillar va gumanitar fanlar fakulteti

6-MARUZA. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida undoshlar

REJA
1. Konsonantizm
2. Undoshlar tasnifi.
3. Undosh fonemalar tavsifi
Tayanch tushunchalar
Konsonantizm - undosh fonemalar tizimi.
Labial undoshlar- lab-lab va lab-tish undoshlari.
Til-tish undoshlari (dental va alveolyar undoshlar) tilning uchki qismi bilan tishlarning milki orasidagi to‘siqda hosil bo‘ladigan undosh­lar.
Til oldi-tanglay undoshlari - til oldi qismining qattiq tanglay tomon ko‘tarilishidan hosil bo‘lgan to‘siqda yuzaga keladigan undoshlar.
Til o‘rta undoshi - tilning o‘rta qismi bilan tanglay orasidagi to‘siqda hosil bo‘lgan «y» undoshi.
Sayoz til orqa undoshlari - k, g, r (ng) fonemalari. Ular velar (qattiq) undoshlar sanaladi. Chuqur til orqa undoshlari - q, g‘, x fonemalari. Ular uvular (kichik til ishtirokida hosil bo‘lgan) undoshlar sanaladi. Bo‘g‘iz undoshi - «h» fonemasi. U faringal undosh deb ham ataladi. Yumuq fokusli burun tovushlari (nazal tovushlar) - m, n, r sonantlari.
Kuchli pozitsiya - fonemaning asosiy ottenkasi saqlanadigan pozitsiya.
Kuchsiz pozitsiya - fonemaning asosiy ottenkasi o'zgarishiga olib keladigan pozitsiya.
Intervokal holat - undosh fonemaning ikki unli orasidagi holati. Assimilativ holat - nutq oqimida fonemalar assimilatsiyasiga olib keluvchi vaziyat. Dissimilativ holat - nutq oqimida fonemalar dissimilatsiyasiga olib keluvchi vaziyat, Divergent -divergensiya yo‘li bilan bir fonemaning ottenkalaridan o‘sib chiqqan yangi fonema.

Konsonantizm hozirgi o‘zbek adabiy tili undosh fonemalari tizimidir. Bu tizim 24 fonemani - b, v, g, d, j, j (dj), z, y, k, 1, m, n, q, p, r, s, t, f, x, ch, sh, q, g\ h tovushlarini o‘z ichiga oladi²⁰. Biroq manbalarda o‘zbek adabiy tili undoshlari miqdoriga oid boshqa fikrlar ham mavjud: 22 ta (S. Otamirzayeva, Y.D. Polivanov)²¹, 23 ta (A.K. Borovkov, l.A. Kissen), 25 ta (A.N. Kononov, V.V. Reshetov, A. Abduazizov)²². Demak, hozirgi o‘zbek adabiy tili undosh fonemalari miqdori masalasida tilshunoslikda tugal bir fikr yo‘q. Undosh tovushning shakllanishida albatta shovqin qatnashadi, u nutq apparatidagi (masalan, og‘iz bo‘shlig‘idagi) aktiv va passiv a’zolarning bir- biriga tegishi yoki juda yaqinlashishi natijasida hosil bo‘lgan to‘siqdan havo oqimining portlab yoki sirg‘alib (a’zolarga ishqalanib) o‘tishidan paydo bo‘ladi. Bunday to‘siq fonologiyada fokus deyiladi. Demak, undoshlarda fokusning bo‘lishi shart.