Xorijiy tillar va gumanitar fanlar fakulteti

Pozitsion omillar ta’sirida sodir bo‘ladigan hodisalar:

1. 
   Reduksiya — unli fonemaning urg'usiz bo‘g‘inda kuchsizlanishi: bilan — b.ian, biroq — b:roq kabi. Bunda «i» unlisining kuchsizlangan, qisqa (bilinar-bilinmas) talaffuz etiladigan pozitsion ottenkasi yuzaga keladi.
   
2. 
   So‘z oxiridagi ochiq bo‘g‘inda tor unlilarning biroz kengayishi: bordi > borde kabi. Bunda ham tor «i» unlisining biroz kengaygan pozitsion ottenkasi yuzaga keladi.
   
3. 
   Jarangli «b» va «d» undoshlarining so'z oxirida jarangsizlanishi: maktab > maktap (b > p), savod > savot (d > t) kabi. Bunday holat jarangli j, j (dj), z urtdoshlarida ham uchraydi: massaj> massash 0 > sh), dilxiroj > dilxiroch (j > ch), sakkiz > sakkis (z > s) kabi. Yuqoridagi barcha holatlarda b, d, j, j (dj), z fonemalarining jarangsizlashgan pozitsion otten- kalari qo'llangan. O'zbek tilida ko‘p bo‘g‘inli so'zlarda portlovchi, jarangsiz «q» ning so‘z oxirida sirg'aluvchi, jarangli «g‘» tarzida talaffuz qilinish hollari ham uchraydi: baliq > balig‘, o‘rtoq > o‘rtog‘, taroq > tarog‘ kabi.
   

2. 
   Turkiy so'zlarning an’anaviy fonetik tarkibiga moslashish. O'zbek tilida bunday moslashishning quyidagi turlari uchraydi:
   

1. 
   Proteza — so'z boshida tovush orttirilishi: a) ms > o ‘ris, ro‘za> o ‘raza, ro‘mol> o‘ramol kabi. Ma’lumki, qadimgi turkiy tilda sonor «r» tovushi, so'z boshida qo'llanmagan, demak, uni so'z boshida qo'llash ko'nikmasi ham bo‘lmagan, bu hoi boshqa tillardan o‘zlashtirilgan so‘zlar boshidagi sonor «r»dan oldin bir unlining orttirilishiga olib kelgan, shu tariqa olinma so‘zning fonetik tarkibi turkiy tillar qonuniyatiga bo‘ysundirilgan;
   

2. 
   shkqf > ishkop, stakan > istakan kabi: turkiy tillarda so‘z yoki bo‘g‘in boshida (pozitsion omil) undoshlar o‘zaro birika olmaydi (sintagmatik omil), ayni shu qonuniyat yuqorida keltirilgan ruscha o‘zlashmalar boshida bir unlining orttirilishiga, demak, shu so‘zlarning turkiy til qonuniyatiga moslashtirilgan shaklining yaratilishiga olib kelgan.
   

2. 
   Epenteza — so‘z o‘rtasida tovush orttirilishi. Bu hodisa ham asosan boshqa tillardan o‘zlashtirilgan so‘zlar tarkibida yuz beradi — ularning fonetik tarkibi turkiy til qonuniyatlariga moslashtiriladi (so‘z yoki bo‘g‘in boshida qatorlashib kelgan ikki undosh orasida bir unli orttiriladi: plan > pilon, klubnika > qulupnay, traktor> tiraktirkabï).
   

Ma’lumki, turkiy so‘zlar tarkibida ikki unli ham yonma-yon qo‘llanmaydi. Bu hoi Said, oila, soat kabi arabcha o‘zlashmalarning jonli tilda Say id, oyila, sog‘at deb (ikki unli orasida bir undoshning orttirilib) talaffuz qilinishiga sabab bo‘ladi.

3. 
   Epiteza (austeza) — so‘z oxirida tovush orttirilishi: bu hodisa ko‘proq so‘z oxirida qatorlashib kelgan sk, nk undoshlaridan so‘ng yuz .beradi: otpusk > otpuska, kiosk > kioska, tank > tanka, blank > blanka kabi. Bunda ham pozitsion-sintagmatik omil (turkiy so‘z oxirida sk, nk undoshlari birikmasining uchramasligi) ko‘proq darajada asos bo‘lgan.
   

Fonetik hodisalarning boshqa turlari:

1.