Xrom va uning birikmalari Tabiatda uchrashi

Xrom(III) birikmalari. Terichilik sanoatida xrom tuzlaridan pishiq xromli terilar olishda ishlatiladi. Cr³⁺ birikmalari barqaror.
Cr₂O₃ – xromli oxra, yashil rangli kukun,suyuqlanish harorati 2265^oS. Qiyin suyuqlanuvchan kimyoviy jihatdan inert. Suvda, kislotalarda va ishqorlarda erimaydi. Kaliy pirosulfat bilan suyuqlantarilsa xromning (III) valentli birikmalariga o’tadi:
Cr₂O₃+3K₂S₂O₇=Cr₂(SO₄)₃+3K₂SO₄
Xrom(III) oksidni olinish usullari:
Uglerod bilan qaytarish:
3C +(Na₂Cr₂O₇ = 3CO + Na₂O + Cr₂O₃
Oltingugurt bilan qaytarish:
S + K₂Cr₂O₇ = K₂SO₄ + Cr₂O₃
Harorat ta’sirida parchalanish:
2Cr(OH)₃ = 3H₂O + Cr₂O₃
Dixromatlarni parchalash orqali ham oson olinadi:
(NH₄)₂Cr₂O₇ = N₂ + 4H₂O + Cr₂O₃
Xrom (III) – oksidini soda yoki ishqorlar bilan suyuqlantirish natijasida meta- va ortoxromitlar hosil bo’ladi.
CrCl₃ + 3NaOH = Cr(OH)₃ + 3NaCl
Cr(OH)₃ + 3HCl =CrCl₃ + 3H₂O
Cr(OH)₃ + 3NaOH =[Na₃Cr(OH)₆]
HCrO₂ – metaxromitlar, tuzlari mavjud:
Cr₂O₃+ 2NaOH = 2NaCrO₂ + H₂O
H₃CrO₃ – ortoxromitlar, faqat tuzlar holida olingan:
Cr₂O₃+ 6NaOH = 2Na₃CrO₃ + 3H₂O
Xrom (III) gidroksidi kuchli oksidlovchilar ta’sirida ishqoriy muhitda Cr⁺⁶ birikmalariga o’tadi.
2Cr(OH)₃ + KClO₃+4KOH =2K₂CrO₄ +KCl+ 5H₂O
2Na₃[Cr(OH)₆] + 3Br₂ + 4NaOH = 2Na₂CrO₄ + 6NaBr + 8H₂O
[Cr(OH)₆]^3- + 2OH^- - 3e = CrO₄^2- +4H₂O 2
Br₂ + 2e = 2Br^-1  3
Na₃[Cr(OH)₆]  o’rniga Cr(OH)₃ , CrCl₃, NaCrO₂, Cr₂(SO₄)₃ ni olish mumkin. Oksidlovcilar sifatida bo’lsa Cl₂, I₂, NaClO₃, NaNO₃, H₂O₂  ba boshqalar olinadi.
Xrom birikmalarida Cr⁺³ kationi ko’k rangli ( xrom (III) sulfat, xrom (III) nitrat, xrom (III) xlorid), xrom (III) anion holda bo’lsa (CrO₂^-), yashil rangli bo’ladi( natriy xromit, kaliy xromit).
Kaliy xromli achchiqtoshga oz miqdorda ishqor qo’shsak, xrom(III) gidroksid cho’kmaga tushadi. U amfoter bo’lganligi uchun kislotalarda ham ishqorlarda ham oson eriydi:
2Cr(OH)₃  + 3H₂SO₄ = Cr₂(SO₄)₃ + 6H₂O
^{ko’k rang}
Cr(OH)₃  + KOH = KCrO₂ + 2H₂O
^{yashil rang}
Xrom(III) tuzlari gidrolizga uchraydi. Jarayon kation mexanizm bo’yicha boradi:
[Cr(H₂O)₆]Cl₃ + H₂O =[CrOH(H₂O)₅]Cl₂ + H₃O⁺+Cl^-
[Cr(H₂O)₆]³⁺ + H₂O =[CrOH(H₂O)₅]²⁺ + H₃O⁺
[CrOH(H₂O)₅]Cl₂ + H₂O=[Cr(OH)₂(H₂O)₄]Cl+H₃O⁺+Cl^-
[CrOH(H₂O)₅]²⁺+ H₂O=[Cr(OH)₂(H₂O)₄]⁺+H₃O⁺
Cr₂S₃ – qora kristall modda, suvda erimaydi.
2CrCl₃ + 2H₂S = Cr₂S₃ + 6HCl
2Cr³⁺ + 3S^2- = Cr₂S₃
Bu tuz kuchli gidrolizga uchraydi va to’la gidroliz sodir bo’ladi.
Cr₂S₃ + 6H₂O = 2Cr(OH)₃ + 3H₂S
Cr³⁺tuzlari eritmadan kristallogidratlar holida ajraladi: CrCl_3*6H₂O;
K₂SO_4*Cr₂(SO₄)_3*24H₂O; Cr₂(SO₄)_3*18H₂O; (NH₄)₂SO_4*Cr₂(SO₄)_3*24H₂O.
Xrom (III) birikmalarining koordinatsion soni 6 ga teng komplekslar hosil qiladi: [Cr(H₂O)₆]Cl₆ [Cr(H₂O)₅Cl]Cl₂ [Cr(H₂O)₄Cl₂]Cl _* H₂O
^{ko’k binafsha rangli och yashil rangli tim yashil rangli}
[Cr(NH₃)₆]Cl₃ ; [Cr(NH₃)₅Cl]Cl₂ K₃[Cr(OH)₆] K₃[CrCl₆]
Xrom(V1) birikmalari. Xrom (VI) oksidi, xromat kislotasining angidridi – to’q qizil rangli ignasimon kristallga ega. (suyuql. harorati 197 ^oS). Suvda oson eriydi. Bunda xromat kislotasi hosil bo’ladi.
K₂Cr₂O₇+H₂SO₄=K₂SO₄+2CrO₃+H₂O
CrO₃+H₂O=H₂CrO₄ 
Bu kislota erkin holda olinmagan. Ortacha kuchli kislota. Xromat angidridiga xromat kislota va dixromat kislota to’g’ri keladi.
2H₂CrO₄ = H₂Cr₂O₇ + H₂O
Suyultirish ortishi bilan muvozanat H₂CrO₄ tarafiga qarab suriladi.
Xrom (VI) oksidi zaharli. Natriyli yoki kaliyli xromat texnikada xromli temirtoshni soda, potash yoki ohak bilan kuydirib olinadi.
4Cr₂FeO₄ + 7O₂ + 8Na₂CO₃ = 8Na₂CrO₄ + 2Fe₂O₃ + 8CO₂
Na₂Cr₂O₇ + Na₂CO₃ =2 Na₂CrO₄ + CO₂
Agar xrom (III) oksidiga ishqor va oksidlovchi qo’shilsa, xromatlarga o’tadi:
Cr₂O₃ +3 NaNO₃ + 4NaOH = 2Na₂CrO₄ + 3NaNO₂ + 2H₂O 
Agar natriy xromatga kislota qo’shilsa, muvozanat chapga suriladi. Agar ishqor qo’shilsa, muvozanat o’ngga suriladi:
2Na₂CrO₄ + H₂SO₄ = Na₂Cr₂O₇ + H₂O + Na₂SO₄
Na₂Cr₂O₇ + 2NaOH =2Na₂CrO₄ + H₂O
Dixromat kislota tuzlari ayniqsa kislotali muhitda juda kuchli oksidlovchidir:
3H₂S + K₂Cr₂O₇ + 4H₂SO₄ = S + Cr₂ (SO₄)₃ + 7H₂O + K₂ SO₄
H₂S orniga KJ,Na₂SO₃,NaNO₂ olish mumkin.
Xromatlar xromning (III) tuzlarini ishqoriy sharoitda oksidlab oson olinadi:
2CrCl₃ + 3H₂O₂ + 10KOH = 2K₂CrO₄ + 6KCl + 8H₂O
H₂O₂ o’rniga boshqa oksidlovchilar NaNO₃,KClO₃ ishlatish mumkin..
Bixromatlar olish uchun xrom (III) tuzlariga kislotali muhitda kuchli oksidlovchilar PbO₂, KMnO₄, NaBiO₃ ta’sir ettiriladi..
2Cr(NO₃)₃ + 3NaBiO₃ + 6HNO₃ = H₂Cr₂O₇ + 3NaNO₃ + 3Bi(NO₃)₃ + 2H₂O
Xromning peroksid shaklidagi birikmalari ma’lum. Ular peroksikislotalar deyiladi.
4CrO₃ + 2H₂O₂ +3 H₂SO₄ = H₂Cr₂O₈ + Cr₂(SO₄)₃ + 4H₂O + 2O₂
H₂Cr₂O₁₂- ko’k rangli efirda barqaror. H₃CrO₈-qizil rangli.
_efirda
K₂Cr₂O₇+4H₂O₂+H₂SO₄=2CrO₅+K₂SO₄+5H₂O
Reaksiya paytida efir qavatining siyoh rangga bo’yalishi kuzatiladi.
Xromning birikmalaridan CrO₂Cl₂ qizil qo’ng’ir rangli suyuqlik( suyuq. harorati -96,5 ^oS, qaynash harorati 117 ^oS).
CrO₂Cl₂ +2 H₂O = H₂CrO₄ + 2HCl
K₂CrO₄ kaliy xromat suvsiz kristallanadi.Suvda yaxshi eriydi (20 ^oS da 100 g suvda 62,9 g tuz eriydi). Na₂CrO₄ kristallari tarkibida 4, 6, 10 molekula suv ushlaydi. Uning suvda eruvchanligi yaxshi. Natriy dixromatga kaliy xlorid ta’sir ettirilib kaliy dixromat olinadi.
Suvda yomon eriydigan xromatlar qatoriga PbCrO₄ va BaCrO₄ kiradi. Ular sariq bo’yoq sifatida ishlatiladi.
CrF₆- kam o’rganilgan, beqaror, sariq, limonga o’xshash rangli kukun. MoF₆ va WF₆ ham ma’lum.
Xrom va uning analoglari geksakarbonilli neytral komplekslar hosil qiladi [E(CO)₆]. Geksakarbonilxrom [Cr(CO)₆] rangsiz kristall modda. Metallarning karbonillaridan toza metallar olish ucun foydalaniladi.
MoO₃ oq-sarg’ish modda (syuql.harorati 795^oS), suvda kam eriydi.Bu oksid ishqorlarda erib molibdatlar hosil qiladi. Molibdatlarga nitrat kislotasi ta’sir ettirilsa H₂MoO₄ ning ignasimon kristallari hosil bo’ladi. Tabiatda FeWO₄ va MnWO₄, CaWO₄ volframat kislotasining tuzlari uchraydi. WF₆, WO₃, WCl₆ sof holda barqaror moddalardir.
Qo’llanilishi. Kaliy dixromat terichilik, tekstil, lak bo’yoq va farmatsevtika sanoatida ishlatiladi. Qo’rg’oshin xromat sariq bo’yoq tayyorlashda ishlatiladi. Kaliy dixromatni to’yingan eritmasi hamda konsentrlangan sulfat kislota teng hajmda aralashtirilsa, xrompik deyiladi. Bu aralashma juda kuchli oksidlovchi u bilan kimyoviy idishlarni yuviladi.
Y1 B guruh elementlarining farmatsiyadagi ahamiyati. Xrom va molibden muhim biologik ahamiyatga ega elementlar qatoriga kiradi. Protein va nuklein kislotalari tarkibida xrom borligi aniqlangan. Xrom organizmda glukoza o’zlashtirilishi uchun zarur moddadir. Odam organizmida 6 g.ga yaqin xrom bor. Yurakning ishemik kasalliklarida, surunkali xolesistitda, jigar xastaligida xrom etishmasligi aniqlangan.
Molibden o’simlik va hayvon organizmlari tarkibiga kiradi. To’qimalarda molibden azot almashinuvi jarayonlarida (ksantin va purinning sut va jigarda oksidlanishi) katalizator vazifasini bajaradi.
Mis, rux, marganes va temir bilan birga molibden ham “hayotiy metallar” deb ataladi. Molibden organizmda turli komplekslar hosil qiluvchi moddalar sifatida ishtirok etadi.