Xulosa chiqarishning tuzilish

Sillogizm figuralari va moduslari. Oddiy qat`iy sillogizmning strukturasida o`rta terminning joylashishiga qarab sillogizmning to`rtta figurasi farq qilinadi.
I figura II figura

M P P M

S M S M

S - P S P

III figura IV figura
M P P M

M S M S

S P S P
I figurada o`rta termin katta asosning sub`ekti, kichik asosning predikati bo`lib keladi.
II figurada o`rta termin katta va kichik asoslarning predikati bo`lib keladi.
III figurada o`rta termin har ikki asosning sub`ekti bo`lib keladi.
IV figurada o`rta termin katta asosning predikati, kichik asosning sub`ekti bo`lib keladi.
Sillogizm asoslari oddiy qat`iy hukmlar (A,E,I,O)dan iborat. Bu hukmlarning ikki asos va xulosada o``ziga xos tartibda (to`plamda) kelishi modus deb ataladi.”Modus”- shakl degan ma`noni anglatadi. Sillogizm figuralarining o`ziga xos moduslari mavjud. Har bir figuraning to`g`ri moduslarini aniqlashda, to`g`i xulosa chiqarishda sillogizmning umumiy qoidalari bilan birga har bir figuraning maxsus qoidalariga ham amal qilinadi. Figularning maxsus qoidalari sillogizm terminlarning o`ziga xos bog`laninshi asosida aniqlanadi.
Oddiy qat`iy sillogizmning birinchi figurasi qo`yidagi maxsus qoidalarga ega:
1.Katta asos umumiy hukm bo`lishi kerak.
2.Kichik asos tasdiq hukm bo`lishi kerak.
I figuraning to`rtta to`g`ri modusi mavjud:
AAA,EAE, AII, EIO.
Moduslarning birinchi harfi katta asosning, ikkinchi harfi kichik asosning, uchinchi harfi xiulosaning sifat va miqdorini ko`rsatadi. Figuralarning moduslarini bir-biridan farqlash maqsadida ularning har biri alohida nom bilan ataladi.
AAA- Barbara modusi.
EAE-Celarent modusi.
AII- Darii modusi.
EOI- Ferio modusi.
Oddiy qat`iy sillogizmning II figurasi qo`yidagi maxsus qoidalarga ega:
1.Katta asos umumiy hukm bo`lishi kerak.
2.Asoslarning biri inkor hukm bo`lishi kerak.
II figuraning to`rtta to`g`ri modusi mavjud:
AEE, EAE, AOO, EIO.
AEE – Camestres modusi.
EAE – Sesare modusi.
AOO – Baroko modusi.
EOI – Festino modusi.
Oddiy qat`iy sillogizmning III figurasining bitta maxsus qoidasi bor: kichik asos tasdiq hukm bo`lishi kerak.
III figuraning to`g`ri moduslari oltita:
AAI, AII, IAI, EAO, EIO, OAO.
AAI-Darapti modusi.
AAII-datisi modusi.
IAI-Disamis modusi.
EAO-Felapton modusi.
EIO-ferison modusi
OAO-Bokardo modusi.
Oddiy qat’iy sillogizmning IV figurasi quyidagi maxsus qoidalarga ega:
1.Asoslarning biri inkor hukm bo’lsa, kattaasos umumiy hukm bo’ladi.
2.katta asos tasdiq hukm bo’lsa, kichik asos umumiy hukm bo'ladi.
IV figuraning beshta to’g’ri modusi mavjud:
AAI, AEE, IAI, EAO, EIO.
AAI- Bramalip modusi.
AEE-camenes modusi.
IAI-Dimaris modusi.
EAO-Fesapo modusi.
EIO-fresison modusi.

Nomukammal sillogizmlarni mukammal sillogizm ko’rinishiga keltirish. Aretoteldan boshlab barcha mantiqshunoslar sillogizmning I figurasi va uning moduslarigakatta e’tobor berganlar. Ular I figurani mukammal, deb bilganlar, uning xulosalarini aniq va yaqqol, deb hisoblaganlar. Sillogizmning boshqa figuralarini nomukammal deb,ularning xulosalarini chin ekanligini aniqlash uchun I figuraga keltirisgh zarur, deb hisoblaganlar. Bu mantiqiy amal bajarilganda moduslarning nomiga e’tibor beriladi:

1.Modusning nomida “s” harfi bo’lsa, undan avval keluvchi unli harf orqali ifodalanadigan hukm to’liq almashtirilishi shart (conversio simplex).
2.Modusning nomida “p” harfi bo’lsa, undan avval keluvchi unli harf orqali ifodalanadigan hukm qisman almashtiriladi (per accidens).
3.Modusning nomida “m” harfi bo’lsa, unda sillogizm asoslarining o’rnini almashtirish (metathesis yoki mutatio pramissarum) zarur.
4. Moduslarning bosh harflari (Bo'ladi, C, D, F) ularni I figuraning qaysi modusiga keltirilishini ifodalaydi. II va IV figuralarning Cesare, camestres va camenes moduslari I figuraning celarent modusiga keltiriladi. II figuraning darapti, Disamis moduslarini q figuraning dariii modusiga, Fresission ni 1 figuraning ferio modusiga keltiriladi.
5.Modusning nomidagi “k” harfi shu modusningI figura moduslaridan birortasi orqali alohida usul vositasida isbotlanishi bildiradi. Bu usul reductio adabsurdum deb ataladi.
Endi bu qoidalarga asoslangan holda bir necha misollarni ko’rib chiqamiz:
II figuraning cesare modusi I figuraning Celarent modusiga keltiriladi (4-qoida). 1-qoidaga ko’ra II figuraning katta asosi to’liq almashtiriladi.
II figura Cesare. I figura Celarent.
E. hech bir P-M emas. E. Hech bir M-P emas.
A. hamma S-M A. Hamma S-M
_________________ ____________________
E. hech bir S-P emas. E. Hech bir S-P emas.
Shakllarni taqqoslash katta asosni to’liq almashtirish orqali II figuraning I figuraga keltirilganligini ko’rsatadi. Sillogistik xulosa chiqarishda keng tarqalgan xatolar.
I figura bo’yicha kichik asos inkor hukm bo’lganda hosil qilingan xulosa noaniq (ko’pincha xato) bo'ladi. Masalan:
Hamma o’qituvchilar pedagogdir.
Bu ayol o’qituvchi emas.
__________________________
Bu ayol pedagog emas.
II figurada xulosa asoslarining har ikkalasi tasdiq hukm bo’lganda hosil qilingan xulosa noaniq (ko’pincha xato) bo'ladi.
Hamma o’qituvchilar pedagogdir.
Bu ayol-pedagog.
__________________________
Bu ayol o’qituvchi.
Faqat o’qituvchilargina pedagog bo’lmaydi, shuning uchun har ikkala xulosa noaniqdir.
Entimema (Qisqartirilgan qat’iy sillogizm ). Entimema deb, asoslardan biri yoki xulosasi tushirib qoldirilgan sillogizmga aytiladi. Entimema- aqlda, fikrda degan ma’noni anglatadi. Entimemada sillogizmning tushirib qoldirilgan qismi yodda saqlanadi. Entimemalar uch turli bo'ladi:
1.Katta asosi tushirib qoldirilgan.
2.Kichik asosi tushirib qoldirilgan.
3.Xulosasi tushirib qoldirilgan.