Xun etnonimi

Hunlar, hunnular, gunnlar, hunnlar (lot. Hunni) — b.e.sh 2 — 4-ásirlerde turkiy hunlarning Ural aldi hám volga boyı daǵı o'g'ur (ugor) qáwimleri menen aralasıwınan shólkemlesken xalıq.
B.e.sh 1-asirde hunlar Oraylıq Mo'g'ulistondan shıǵısqa siqib shıǵarılǵan. B.e.sh 155 —160 jıllarda hunlarning úlken bólegi Uraloldi hám volga boyına kelip jergilikli o'g'ur qáwimleri menen birden-bir qáwim birlespeine birlesken hám sonnan baslap Batıs tariyxıy dáreklerinde gunnlar dep atala baslaǵan. Gunlardıń kelip shıǵıwı haqqındaǵı bul qaraw rus alımı K. A. Inostransev tárepinen alǵa jıljıtılıp, ol birden-bir turkiyziban xalıq — hunlarning batıs tarmaǵın — Gun arqa tarmaǵın — hunlar dep atawdı usinis etken. Bul pikirdi kópshilik ilimpazlar (S. v. Kiselyov, M. I. Artamonov, Leonid Kyzlasov, N. Ya. Merpert, Lev Gumilyov (Rossiya ), Mak-Govern (Angliya ), Ye. Pritsak (Chexiya ) hám b. qollap-quwatlawǵan.
Xun etnonimi
Xunlar bunnan 4 mıń jıl burın ámeldegi bolǵan dilar quramına kirgen. Kitay dáreklerinde xunlar túrli dáwirlerde 32 qıylı atda (kvey, nama, kuyfan, kuyrung, xunyi, hu, shyu-nyun, syunnu hám basqalar ) keltirilgen. Geyde olar beydi (arqada turk) dep da atalǵan. Ilimpazlar ortasında Xun etnonimi kún (quyash ) sózinen kelip shıqqan, degen pikir bar. Yaponiya ilimpazlarınıń pikrine qaraǵanda, " shyunnu" — " kun" sóziniń Kitaysha transkripsiyasi bolıp, ol tangri perzenti, kunga (quyashqa ) tabıńan adam, xalıq sıyaqlı mánislerge iye bolǵan. Biraq Kitaylar shyunnu terminin jazıwda " qáweterli qul" mánisin ańlatatuǵın 2 iyeroglifni qóllaǵan.

Kitay dáreklerinde Hun qag’anligi da Shyunnu dep ataladı. Xun syalar (qáddi. Kitaylar ) dıń arqaındagi batıs qońsılasları bolıp, eramızǵa shekemgi 2—1-mıń jıllıqta házirgi Xesi otıw jayı, Ordos jaylawlarında jasaǵanlar. Eramızǵa shekemgi 3-ásir aqırında H. Modexoqon basshılıǵında dunxu, yuyechji, gyangun (qırǵıshz), usunlarni tar-mor etip Kitayǵa bastırıp kirgenler hám imperator Lyu Banni dáyek tólewge májbúr etkenler.

Xunlar 447 –jilda Attila jolbasshılıǵında Arqa Rim imperiyasiga júriw etip, Konstantinopol bosaǵalarına shekem jetip barǵanlar. vizantiya elshisi Prisk Attila menen kelisiwshilik pitimi dúziw haqqında kelisip alǵan, oǵan kóre ilgerinen vizantiya tolıqb kiyatırǵan taban muǵdarı asırılǵan 451-jilda Attila ózine baǵınıqlı bolǵan barlıq qáwimlerdi toplap Galliyatya bastırıp kirgen, jolında dus kelgen Mes, Strasburg, vorms, Mayns hám b. qalalardı bolsa wayran etken. Xunlar Orleanni qamal etiwgen, 451-jil 15-iyunda Katalaun jangiyaa olar Batıs Rim imperiyasi jáne onıń birlespechilaridan shólkemlesken ásker menen dúgisken; 452 –jilda Italiyaǵa bastırıp kirgen G. Akvileya hám Milanni talan -taraj etiwgen. Rimdi qamal etgenda Rim papasi Lev (Leon) I Attila aldında tiz cho'kib, úlken taban ornına kelisiwshilik dúzilisine erisken. Sonday etip Jazıq (Ural) dáryasınan Reyn dáryasigacha shozılǵan úlken aymaq G. saltanati qol astına kirgen.