Xvi-xvii asr birinchi yarmida Niderlandiya Reja: 1

Niderlandiya revolyutsiyasining boshlanishi. Ispan hukmronligidan
norozilikning tobora chuqurlashib borishi tez kunda ispan absolyutizmiga qarshi
oppozitsion chiqishlarda o’z ifodasini topdi. Hukmdor Margarita huzuridagi davlat
kengashining a’zolari bo’lgan va Niderlandiyaning eng yirik aristokratlaridan
Vilgelm Oranskiy, graf Egmont va admiral Goorn Filipp II hukumatiga
birinchi bo’lib qarshi chiqdilar. Ispaniyadan ajralib chiqish yoki Filipp II ga qarshi
bosh ko’tarish aristokratlarning hayoliga ham kelgani yo’q. Shunday bo’lsa ham,
60-yillarning boshlarida aristokratlarning hukmdor Margarnitaga qo’ygan talablarida
qisman Umummilliy talablar ham yo’q emas edi. Shu sababli Niderlandiya
burjuaziyasi orasida bu talablar keng ko’lamda qo’llab quvvatlandi. Oranskiy va
uning do’stlari Niderlandiyada yepiskoplar sonining oshirilishiga va ularning
inkvizitorlik hokimiyatiga qarshi norozilik bildirdilar. Granvellani ishdan
bo’shatishni, «yeretiklar»ga qarshi qaratilgan «farmonlarni» yumshatishni, Bosh
shtatlarning chaqirilishini talab qildilar. Aristokratlardan ibrat olib, dvoryanlarning keng doiralari absolyutizmga qarshi harakat boshladilar. 1565 yilda «Dvornlar bitimi» degan nom ostida dvoryanlar ittifoqi tashkil topdi. Vilgelm Oranskiy bu ittifoqni tashkil etishda bevosita ishtirok qildi. Ittifoqqa dvoryanlardan 2 mingga yaqin kishi a’zo bo’lib kirdi, ularning bir qismi kalvinistlardan bir qismi esa kalvinizm bilan kelishishga moyil bo’lgan katoliklardan iborat edi.
Birlashgan dvoryanlar delegatsiyasi 1566 yil 5 aprelda hukmdor Margarita
Parmskayaga petitsiya topshirdi, bu petitsiyada bir tomondan, «Ispaniyaning
hazrati oliy qiroliga» bo’lgan sadoqat izhor qilingan bo’lsa, ikkinchi tomondan,
inkvizitsiyani bekor qilish va darhol Bosh shtatlarni chaqirish talab qilingan edi.
Delegatsiyaning ko’pchilik bo’lib kelishidan hukmdor qo’rqib qolgan edi,
ammo Margarita atrofidagi ispan va italyan amaldorlar niderlandiyalik oliy
dvoryanlarga nafrat bilan qaradilar. Saroy ahllaridan biri hatto ularni «gadoylar»
(fransuzcha-«gyozlar») deb atashdan xham tortinmadi.
Hukmdor petitsiya egalarining istaklarini qirolga ma’lum qilishga va’da berdi.
Oradan bir necha kun o’tgandan keyin hukmdor farmon chiqarib, 1550 yilgi
plakatni bir qadar yengillashtirdi. Ammo Filipp II ning talabiga ko’ra, hukmdor
o’zi bergan farmonni tezda bekor qildi. Dvoryanlar ittifoqining a’zolari o’z muzokaralarining natijasidan juda norozi bo’ldilar. Ular o’z partiyalarini «gyozlar» degan laqab bilan atay boshladilar. Dvoryanlar 5 apreldagi muvaffaqiyatsiz chiqqan iltimosni eslatib va shu bilan birga ularning mamlakatini ispanlar talayotganligini ko’rsatish uchun ular atayin o’z kostyumlariga gadoylik to’rvasining tasvirini tiktirib yuradigan bo’ldilar. Shu orada, absolyutizmga qarshi xarakat tobora kengayib bordi. Dvoryanlardan ibrat olgan kalvinchi burjuaziya «Savdogarlar bitimi» degan nom ostida o’z ittifoqini tuzdi. Kalvinizm tez yoyila boshladi. Amalda esa, hukumat kalvinistlarni ta’qib qilishga endi botinolmay qoldi. Mamlakatda inqilob boshlandi. Ispan absolyutizmiga va katolik cherkoviga qarshi harakatga shahar va qishloqlarning
keng xalq ommasi qo’shildi. Niderlandiyaning siyosiy poytaxti — Bryusselda qo’zg’olon ko’tarildi. Bu yerda 1576 yil 4 sentyabrda oranskiychilar boshchiligidagi mahalliy shahar militsiyasi Davlat kengashi a’zolarini qamoqqa oldi, Davlat kengashi esa Rekezans vafotidan keyin mamlakatda oliy xokimiyat hisoblanardi. Endi bu
hokimiyat tezda shu Bryusselda to’plangan Bosh shtatlar qo’liga o’tdi. Ammo Bosh
shtatlar keskin choralar ko’rmadi. Uning shimoldagi revolyutsion hukumat bilan
muzoqkaralari cho’zilib ketdi. Shu paytda ispan armiyasida tamomila anarxiya
boshlandi. Ispaniyadan pul o’z vaqtida kelib turmas edi. (Niderlandiyaning o’zidan
keladigan daromadlar «isyonchilarga» qarshi urush xarajatlarini allaqachonoq
qoplay olmay qolgan edi.) Armiyada intizom butunlay bo’shashib ketdi. Ispan askarlari tinch aholini talash va zo’rlash yo’li bilangina o’zlariga mablag’ topadigan
bo’lib qoldilar. Yong’in va qirg’in vaqtida shahar xalqidan 8 mingga yaqin kishi
xhalok bo’ldi. Ispanlar bexisob xazinalarni taladilar. Endi Antverpen savdo-sanoat
markazi bo’lmay qoldi. Bundan keyin chet el kontoralari boshqa joylarga —London, Amsterdam, Gamburgga ko’chirildi. «Ispanlar vaxshati» (Niderlandiyada 1576 yil 4 noyabr voqeasi shunday deb atalgan edi) natijasida janubiy viloyatlar Shimoliy Niderlandiya tomoniga o’tdilar. Bryussel Bosh shtatlarning shimoliy viloyatlar bilan muzokaralari Antverpenning halok qilinishi bilan tezlashib ketdi. 1576 yil 8 noyabrda Gent shahrida «Gent yarashi» axdnomasiga qo’l qo’yildi. Bu ahdnomaga muvofiq, Gollandiya vaZelandiya shtatlari bilan janubiy viloyatlarning Bosh shtatlari ispanlarga qarshi birgalikda kurash olib borish to’g’risida kelishdilar. Ahdnoma janubda katolitsizmni saqlashni kuzda tutgan, ammo shu bilan birga kalvinizmning erkinligini va shimolda cherkov mulklarining davlat ixtiyoriga olinganligi faktini
(sekulyarizasiyani) tan olgan edi. Bu ahdnoma aslida sulh tuzish haqidagi
shunchaki shartnoma emas, balki butun mamlakatni ispanlar zulmidan ozod qilish
uchun Niderlandiyaning shimoliy va janubiy viloyatlarning ittifoqi
haqidagi shartnoma edi. Shimoliy va janubiy viloyatlar o’z kuchlarini birlashtirdilar, bu hol bir qancha vaqt davom etdi. Filipp II ukasi, Lepanto yonidagi jangda turklar ustidan g’alaba qozonib dong chiqargan Don-Xuan Avstriyskiyni 1576 yil oxirida Niderlandiyaning yangi hokimi qilib tayinladi, ammo u Niderlandiyada o’zini xuddi dushman mamlakatdagidek his qilar edi Bosh shtatlar Don-Xuan «Gent yarashi» dagi moddalarni qabul qilgan taqdirdagina, uni Niderlandiyaning hokimi deb tanishga rozi bo’ldi. Don-Xuan «Gent-yarashi»ni yolg’ondan ma’qullab, go’yo buning dalili uchun (1577 yil 12-fevralda) «abadiy edikt» deb atalgan hujjatga qo’l qo’ydi. Don-Xuan Bryusselga kirdi, ispan qo’shinlarini Niderlandiyadan olib ketish to’g’risida buyruq berdi, ammo oradan bir oz vaqt o’tgandan keyin shtatlar bilan aloqasini uzdi va
Bryusselni tashlab chiqib ketdi. Niderlandiyaga qarshi yana urush boshlash niyati
borligini deyarli yashirmadi. Namyur qal’asini qo’lga olgandan keyin Don-Xuan
Bosh shtatlarga qarshi xujum boshlash uchun yangi qo’shin tayyorlay boshladi.
1578 yil yanvarida Bosh shtatlarning qo’shinlariga zarba berishga muvaffaq bo’ldi.
Ammo shu yilning oktyabrida Don-Xuan o’zidan avvalgi xhokim Rekenzensga
o’xshab to’satdan vafot etdi. Niderlandiyaliklarning ispan absolyutizmiga qarshi
kurashi endi katta muvaffaqiyat bilan avj olib ketishi mumkinday bo’lib ko’rinardi.