Xvi-xvii asr birinchi yarmida Niderlandiya Reja: 1

Niderlandiyaning siyosiy tuzumi. O’rta asrlar davrida Niderlandiya bir necha
o’nlab mayda feodal davlatlardan — gersogliklar, grafliklar, yepiskopliklardan va
boshqa shuning singarilardan iborat edi. Ularning bir qismi fransuz feodal
monarxiyas tizimiga kirgan edi (Flandriya, Artua va boshqa G’ARBiy
viloyatlar), bir qismi (Brabant, Gollandiya va boshqa sharqiy tumanlar) Germaniya
imperiyasi tarkibida hisoblanar edi. XIV—XV asrlar davomida Burgundiya gersoglari Niderlandiyaning turli yerlarini o’z qo’l ostlarida birlashtira oldilar. 1477 yilda Burgundiya gersogligining o’zi fransuz qiroli Lyudovik XI ning qo’liga o’tgandan keyin Niderlandiya yerlari Mariya Burgundskayaning (Karl Jasurning qizi) eri bo’lmish Maksimilian Gabsburgga tegdi. XVI asr boshlarida boshqa bir dinastiyaning nikohi natijasida, ya’ni Filipp I ning Xuanaga uylanishi Ferdinand Aragonskiy bilan Izabella edi. Niderlandiya Ispaniyaga o’tdi. Filipp I bilan Xuananing o’g’li Karl V Gent shahrida tug’ildi. Flamand tili uning ona tili edi.
Karl V zamonida Niderlandiyaning siyosiy tuzumi o’ziga xos bir o’tkinchi
harakterda edi. Gabsburglar xonadonidan chiqqan qirol-imperatorning oliy
hokimiyati ostidagi Niderlandiya hali o’z-o’zini idora qilish elementlarini saqlab
qolgan edi. Niderlandiyadagi o’n yetti viloyatning har birida uoz provinsial shtatlari,
alohida sudlari, mahalliy tabaqaviy imtiyozlari, qisman shaharlarning o’ziga
xos ko’pdan-ko’p yengilliklari bor edi. 1464 yildan, ya’ni Burgundiya gersoglari
zamonidayoq Bosh shtatlar majlis ko’ra boshlagan edi. Bosh shtatlar viloyat
shtatlarining vakillaridan iborat bo’lar edi. Burgundiya gersoglari davrida bo’lgani
kabi, Gabsburglar davrida ham soliqlar joriy qilish masalalarini Bosh shtatlar hal
qilardi. Bu vaqtga kelib har qanday ahamiyatini yo’qotgan fransuz Bosh
shtatlarining aksincha, Niderlandiyaning Bosh shtatlari tabaqaviy vakillar majlisi
sifatida muntazam suratda chaqirilib turar edi, lekin shuni aytish kerakki Bosh
shtatlarni chaqirish endi qirol ixtiyorida edi. Ikkinchi tomondan, mustabidlik bilan
ish ko’ruvchi Karl V ayrim viloyat va shaharlarning imtiyozlarini doim buzib
kelardi. 1539 yilda xalqqa soliqlar solish bilan uni qo’rqitmoqchi bo’lganda qirol
tug’ilib o’sgan Gent shahrida qo’zg’olon chiqdi, imperator buning uchun jazo
tariqasida shaharni hamma eski xartiyalardan mahrum qildi va undan katta jarima
to’lattirdi. Niderlandiyada Karl V undirgan jami soliqlar 2 million oltin pulga yetdi,
holbuki, Karl V ning o’ziga qarashli barcha yerlaridan uning xazinasiga tushadigan
daromad 5 million oltinga baravar edi. Niderlandiyani idora qilishni markazlashtirish masalasida Karl V ba’zi bir ishlar qildi. U Niderlandiyaning chegarasini kengaytirdi, barcha viloyatlar uchun umumiy bir hukumat va ikkita markaziy kengash — sud va moliya kengashlari (Bryusselda) tashkil qildi. Karlning homiyligida yirik burjuaziya,
ayniqsa Antverpen shahridagi yirik burjuaziya Ispaniya va Germaniya bilan olib
borilgan savdo-sotiqdan katta foyda olar edi. Ammo Niderlandiya yerlarining
Gabsburglar monarxiyasi tarkibiga kirganligidan keladigan bu va shunga o’xshash
ba’zi bir boshqa foydalardan ko’ra Gabsburglar davlat xazinasini bexad talashi
natijasida kelgan zarar ancha ortib ketar edi. Karl V qirollik qilgan zamonda
Niderlandiya amalda Ispaniyaning bir viloyatiga aylana bordi va agar Niderlandiya
gullab-yashnagan ekan, bundan faqat Ispaniya bahramand bular edi. Karl V ning
Niderlandiyadan undirgan kata-katta soliqlari qirol tomonidan olib borilgan, ammo
Niderlandiyaning umumiy manfaatlariga mutlaqo aloqasi bo’lmagan urushlarga
sarf qilinar edi. Niderlandiya jamiyatining burjuaziyasi va boshqa sinflari bilan
absolyutizm o’rtasidagi ziddiyat tez orada yangi formada ham namoyon bo’ldi. Boy
va strategik jihatdan juda muhim bo’lgan mamlakat ustidan o’z nazoratini
kuchaytirishga harakat qilgan . Karl shu maqsadni ko’zda tutib, absolyutizmning eng
muhim qurollaridan biri bo’lgan katolik cherkoviga murojaat qildi.
Ammo iqtisodiy jihatdan taraqqiy qilgan ilg’or Niderlandiyada aholi
protestantizmning juda xilma-xil formalariga oldinroq e’tikod qo’ygan edi.
Yirik dvoryanlar mu’tadil lyuteranlikni afzal ko’rardilar, urta va mayda
dvoryanlar va ayniqsa shaharliklar kalvinizmni afzal ko’rardilar, boy dehqonlar
ham kalvinizmga moyil edilar. Shaharlardagi plebey elementlar orasida hammadan
ko’ra anabaptizm shuxrat qozondi. Yuqorida ko’rib o’tganimizdek, XVI asrning
30-yillarida gollandiyalik anabaptistlar xhatto anabaptizmning vatani bo’lgan
Germaniyada ham yetakchilik rolini o’ynadilar. Niderlandiyadagi protestantizmning
hamma oqimlarini Karl V vaxshiyona suratda bostirdi. «Yeretik»larni qidirib topish
va yo’qotish uchun niderlandiyalik yepiskoplarga inkvizitorlik huquqlari berildi.
Imperator «yeretiklar»ga qarshi bir qancha maxsus farmon (plakat)lar chiqardi.
1550-yilgi farmon ayniqsa daxshatli edi, bu farmonda aytilishicha, faqat
«yeretiklar»gina emas, balki ularga biror xil yordam ko’rsatgan ularning yotar-turari uchun o’z uyidan joy bergan yoki ular bilan do’stlarcha gaplashgan har bir
erkakning boshi qilich bilan kesilar, ayol kishi bo’lsa, tiriklayin yerga ko’milar va
ularning mol-mulki musodara qilinar edi.