Xviii bob. Bank inqirozlari

Tizimli bank inqirozi
 
(Systemic Banking Crises). Bu 
esa, o‘z navbatida bank tizimining aksariyat qismini 
tolovga layoqatsizligini anglatadi. Shuningdek, K.V.Rudiy
М арамыгин M.C. Деньги,кредит,банки: Учебник. - М .: Экономистъ, 2007. С. 117.
3 66

---

xorijiy tadqiqot natijalarini umumlashtirgan holda bank 
inqirozlarining quyidagi turlarini keltirib o'tadi90:
- kredit jarayoni funtsional holatining buzilishi 
natijasida yuzaga keladi bank inqirozlari;
- qarz va valyuta muammolari bilan bogliq bank 
inqirozlari;
- bank epidemiyasi (har xil kanallar orqali tarqaluvchi, 
misol uchun, xorijiy kapital harakati).
18.3. Tizimli bank inqirozlari va ularni boshqarish
yo'nalishlari
Xalqaro 
valyuta fondi 
ekspertlarining Argentina, 
Sharqiy 
Osiyo, 
Ekvador, 
Meksika, 
Turkiya 
va 
Venesueladagi tizimli bank inqirozlari asosida keltirib 
o'tiladi. 
Ushbu 
mamlakatlarda 
bank 
inqirozlari 
makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy omillar ta’siri ostida kelib 
chiqqan. Shuningdek, mazkur inqirozlar 1990 yillar oxirida 
Osiyo mamlakatlari banklarida ro^ bergan inqirozlarda 
uchramaydigan 
yangi 
koYinishdagi 
muammolami 
namoyon qildi.
Tizimli bank inqirozlari bank tizimining sezilarli qismiga 
bolgan ishonchning yo'qolishi, real iqtisodiyot uchun 
sezilarli darajada salbiy ta’sir etuvchi jiddiy xavf hamda 
tolov tizimi va kreditlar oqimidagi xatoliklar, shuningdek 
aktivlar qiymatining o'zgarishidir.
Tizimli bank inqirozlarining kelib chiqish omillari 
quyidagilardan iborat:
- kelib chiqishidan qat’iy nazar bir, bir nechta yoki 
barcha banklarda inqiroz likvidlilik muammosi tarzida 
shakllanadi;
- likvidlilik va depozitlami olish asosiy muammolaming 
belgilari sifatida namoyon boladi;
- sabab sifatida makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy yoki 
ularning ikkalasi ham ko'rsatilishi mumkin.
Shuningdek, tizimli bank inqirozlarining mikroiqtisodiy 
omillari banklar faoliyatini nazorat qilish amaliyoti va
90
К .В .Руд ы й . Ф инансовы е кризисы: теория, история, политика. М. : Н овое знание, 2003. 398 с.
367

---

normativ me’yorlaming talab darajasida bolmaganligida 
namoyon boladi. Ularda bo'sh kreditlash amaliyoti, 
risklami nazorat qilish tizimining zaifligi va balans 
defitsitini keltirib chiqarish (muvozanatsizlik, aktivlar 
nazorati talab darajasida bolmaganligi) kabi holatlar 
kuzatiladi.
Makroiqtisodiy disbalans bank tizimiga bolgan bosimni 
ko'chaytiradi. Uning ta’siri banklar balansi tuzilishiga 
bogliq, ya’ni:
- davlatga katta ta’sir qilish;
- yuqori dollarizatsiya;
- xedjirlanmagan qarzdorlar;
- yuqori va nobarqaror foiz stavkalari.
Inqirozlami boshqarishning “Standart m odellari” 
quyidagilardan iborat:
1-bosqich. Inqirozni o‘z ichiga oladi.
2-bosqich. Bankni restrukturizatsiyalash.
3-bosqich. Yo'qotilgan aktivlami boshqarish.
l-bosqichning asosiy yo'nalishi vaziyatni stabillash-
tirish va jamoatchilik ishonchini tiklashdan iborat. Bunda 
bank 
likvidliligini 
ta’minlashga 
bolgan 
ehtiyojni 
qondirishda tezkor ravishda likvidlilikni ta’minlashga 
yordam ko'rsatish va ortiqcha likvidlilik sterilizatsiya 
qilinishi kerak. Shuningdek, inqiroz sabablarini aniqlash 
va ulami hal etish kerak. 
1
-bosqichda amalga oshirilishi 
lozim bolgan chora-tadbirlar quyidagilardan iborat:
- omonatchilar manfaatlarini himoya qilish;
- ishonchli makroiqtisodiy siyosatni tashkil etish;
- kapital chiqib ketishini cheklash bo'yicha choralami 
belgilab olish;
- faoliyatini qayta tiklash imkoniyatiga ega bolmagan 
muassasalami tugatish;
- o'rta muddatli restrukturizatsiya dasturini qabul 
qilish;
- ishonchni tiklash uchun siyosat yuritishda shaffof 
bolish;
368

---

- agarda yuqorida ko‘rsatilgan choralaming barchasi 
samarasiz yakun topsa, oxirgi chora sifatida administrativ 
(ma’muriy) choralami qollash kerak.
2
-bosqichning asosiy yo'nalishi byudjet xarajatlarini 
minimallashtirish 
orqali 
sektorlar 
davomiyligi 
va 
samaradorligini tiklashdan iborat. Bunda institutsional va 
huquqiy tuzilmalar banklar ustuvorligini ta’minlaydigan 
qonunchilik 
hujjatlari, 
aktivlar 
transferi 
va 
ulami 
baholashni tartibga soluvchi me ’yoriy hujjatlar hamda 
buxgalteriya hisobi va audit qoidalarini qabul qilishlari 
kerak. 
2
-bosqichda amalga oshirilishi lozim bolgan chora- 
tadbirlar quyidagilardan iborat. Banklar diagnostikasida:
- bir xil mezonlami qollash;
- o'rta muddatli maqsadlami ko'zlash (foyda olish 
imkoni bolgan);
- maxsus auditorlar rolini ko'chaytirish kerak.
Barqaror va yetarli darajada kapitallashuv darajasiga
еда ЬоЧтадап banklar:
- vaqtinchalik restrukturizatsiya rejasini ishlab chiqish, 
xususiy kapitalni jalb qilish;
- intensiv hisobot va monitoring yuritishni nazorat 
qilish kerak.
Nobarqaror va to'lov layoqatliligiga еда ЬоЧтадап 
banklar:
- tugatilishi yuzasidan qisqa muddatda bir qarorga 
kelish;
tugatilishi 
yuzasidan 
rozilik 
beruvchi 
yuqori 
tashkilotga murojaat qilish;
- depozitlar ishonchli bankka o*tkazib berilishi kerak.
Shuningdek, 
banklar 
kapitallashuvida 
davlat
mablaglaridan foydalanishni amalga oshirish kerak.
3-bosqichning asosiy yo'nalishi harakatsiz (taqdim 
etilmagan) kreditlarga ruxsat berishdan iborat.
Inqirozdan keyingi davrda amalga oshirilishi lozim 
bolgan chora-tadbirlar quyidagilardan iborat:
- yoppasiga kafolatlar berishdan voz kechish;
- administrativ (ma’muriy) choralardan voz kechish;
- davlat (hukumat) mulkidan chiqish;
369

---

inqirozning 
ikkinchi 
tolqinidan 
himoyalanish 
maqsadida korporativ restrukturizatsiyalashni 
davom 
ettirish lozim.
Yuqorida talddlab o'tilganlar bilan bir qatorda, banklar 
uchun yuqori qarzdorlik va ular vakolatlarining ortishi 
ayrim siyosiy kelishmovchiliklami keltirib chiqarishi 
mumkin.
Qarz barqarorligi inflyatsiya, YalM o'sish darajasi va 
byudjet defitsitiga bogliqdir. Uni quyidagi formula orqali 
keltirib o'tamiz.