Xvil asrning oxiri XIX asr 70 -yillarida Xitoy

Taypfinlar qo`zg`oloni (1850-1864)

Afyun urushi va uning oqibatlari xalq ommasining ahvolini yanada ogirlashtirdi. Xitoyga afyun kiritish sur`atlari tez o`sdi. Tashqi savdodagi daromad Xitoy qo`shinini chetda • qolib ketishiga sabab bo`ldi. Natijada mis tangaga nisbatan kumish yuan (pul birligi) ning kursi oshib ketdi. Bu quyi xalq omassining ayniqsa dchqonlarning ahvolini ogirlashivuga olib keldi.

Ijtimoiy ziddiyatlar keskinlashib. Xitoyning janubiy provintsiyalarida xalqning norozilik harakallari kuchaydi, Guandun va Guansi provintsiyalarida dchqonlarning qo`zg`olonlari ko`tarildi. Bu provintsiyalar asr o`rtalarida ko`tarilgan qo`zg`olonning o`chog`iga aylandi, bu voqealar tarixga «Taypinlar qo`zg`oloni» nomi bilan kirdi.

Taypinlar qo`zg`oloniga o`kituvchi Xun Syutsyuan (1814-1864) boshchilik qildi. U 1843 yilda «Samoviy hukumdorga siginish jamiyatl» (Bay shan de xo`z)ni to`zdi.

Xun Guanchjoudagi xristian missionyerlari orqali xristian diniy la`iimoti bilan yaxshi tanishdi. Xrislianlikni yakka xudo haqidagi ijtimoiy tenglik haqidagi aqidalarini taypin (ijtimoiy adolat ramzi) printsplari bilan uygunlashtirib yangi diniy ta`limot yaratdi va o`zini bu dinning paygambari, deb e`lon qildi. 1850 yilda Xun Sinlarga karshi Guansida qo`zg`olon uyushtirdi. Qo`zg`olonchilarning ijtimoiy tarkibi turli xil bo`lib, unda dehqoniar, ishchilar, hunarmandalr, savdogorlar qatnashdi. Qo`zg`olonchilar boshlariga qizil peshonabog taqib olganliklari uchun bu qo`zg`olon «Qizil peshonaboglilar» qo`zg`oloni, deb ham ataladi.

Tsin hukumatining qo`zg`olonni bostirishga bo`lgan urinishi muvaffaqiyatsiz bo`ldi. 1851 yil 11 yanvarda qo`zg`olonchilar Sinn sulolasining hokimiyatiga karshi «Yalpi farovonlik samoviy davlati»-Taypin tyangoni to`zganligini c`lon qildi. Xun Syutsyuanni samoviy hukumdor, deb atay boshladilar. Qo`zg`olonning dastlabki bosqichida qo`zg`olonchilarning asosiy maqsadi Xitoyni manjurlar zulmidan ozod etish va feodal to`zumini tugatishdan iborat edi.

Dastlabki davr-Tszintyan qo`zg`olonidan Nankinni olinishigacha va u yerda Taypinlar davlatining markaziga asos solinishigacha bo`lgan davr (1850-1853) Taypinlar davlati hududini kcngaytirish uchun kurash davri-Nankin olingandan to laypinlar lagyerini bulinib ketishigacha bo`lgan davr (1853-1856) Taypinlar qo`zg`olonining tanazzulga yo`z tulishi davri (1856-1860) Taypinlarning manjur-xitoy feodallariga va cho` davlatlar agressiyasiga Karshi kurashi va maglubiyatga uchrashi davri (1860-1864)dan iborat. Tay pin laming eng katta muvaffaqiyatlaridan biri bu ularning armiyasi va lagyerida nizom o`rnatilganligi va ko`p sonli kuchli armiyani lashkil qilinganligi edi. 1851 yil ko`zida Guansi provintsiyasining Yun`an shahrida taypinlar hukumati to`zuldi. 1853 yilda Nankin olinib u taypinlar davlatining poytaxtiga aylantrildi. Nankinda hukumat «Samoviy sulolaning yer tizimi»,-degan hujjat qabul qildi. Bu taypinlar davlatining o`ziga xos dasturi bo`lib, u barcha yerlarni qo`zg`olonchilarga teng taqsimlab berishini harbiy jamoaalar to`zishni, huquqda ayollar yerkaklar bilan tenglashtirishni mulkiy tengsizlikka barham bycrishni ko`zda tutgan edi.

Taypin tyangoning davlat to`zimi monarxiyadan iborat edi. Tashqi siyosatda taypiniar teng huquqda va o`zaro foydali bo`lgan savdoni yuritish. Taypin tyango hududida afyun savdosini taqiqlashga harakat qildilar.

Taypinlar Sinn sulolasini taxtdan ag`darish maqsadida 1853 yilda Pckinga tomon shiniol yurushini boshladi, biroq bu va 1854 yildagi ikkinchi yurush ham taypinlar uchun muvaffaqiyatsiz bo`ldi.

Taypinlarning harbiy muvaffakiyatsizliklari ularning xalq orasida mavqeini zayifiashtirib yubordi. Taypinlar orasidagi ichki kurash ham mazkur harakat uchun halokatli boTdi, 1856 yilda taypinlarning kuchlari boTinib ketdi. Bunday holatning bosh sabablaridan biri bu qo`zg`olon davomida feodallardan tortib olingan boyliklar evaziga iqlisodiy jihatdan baqquvvat bo`lib olgan qo`zg`olon daholari qo`zg`olonchilar ommasining umumiy manfaatlariga xiyonat qila boshladilar. Asosan dehqonlardan iborat bo`lgan armiya tarkibida ham birlik va intizom saqlab qolinmadi. Taypinlar hukumati va qo`shiniga rahbarlik qilayotgan tajribali Yan Syutsinga 1856 yil suiqasd uyushtirilib u va uning bir necha ming kishidan iborat tarafdorlari qirib tashlandi. Vaqtinchalik taypinlar hukumati va qo`shiniga boshchilik qilgan Shi Dakay 1857 yilda vazifasidan ozod etilgach yo`z mingdan orliq qo`shin bilan Nankindan Janubi-Garbiy Xitoy hududiga ketdi. Dcxqonlar urushining tushkunlik davri boshlandi. Bu davrda taypinlar davlatining rahbarlari bilan oddiy qo`zg`olonchilar o`rtasida tobora ajralish kuchaydi. Qo`zg`olonchi dehqonlar ilgargidek umumiy tenglik goyasini amalga oshirshga harakat qildilar. ularning rahbarlari csa yangi fcodallarga aylanib bordilar. Taypinlar lagyeridagi boTini shva harakat rahbarlarining tez-tez almashuvi, ular o`rtasida hokimiyal uchun o`zarc kurash harbiy harakatlarning borishiga salbiy ta`sir o`tkazdi. Shu vaqtdan boshlab taypinlar asosan mudofaaga o`tdilar.