Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

11 II 
II 
Л с м и и, Фалсафа дафтарларн, 127-бет.
35
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

уларни таҳлил этади ва ҳайта бирлаштиради, мазкур жарасп- 
пинг моҳиятини аниклашда уларни синтез қнлади.
Бундай ҳолнп тасаввурда кўрнш 
мумкинми? Йўқ, ал- 
батта.
«Тасаввур,— деб ёзади В. II. Ленин,— тафовут ва қара- 
ма-қаршиликнн қамрай оладп, аммо уларнинг биридан ик- 
кинчисига ўтишнп эса қамран олмайди, бу эса эпг муҳим- 
днр»7. Материя ҳаракатининг бу мураккаб, қарама-қаршн 
шаклларини аниқ образ тарзида 
тасаввур этиш 
мумкип 
эмас.
«Тасаввур ҳаракатнп бутунича қамрай 
олмайди, маса- 
лан, секундига 
300000
км тезлпкдаги ҳаракатнп 
тасаввур 
қилиб бўлмайди. тафаккур эса буни қамрай олади ва қам- 
раши керак»8,— деб ёзгап эди В. II. Лепин.
Тасаввур нредметнинг аниқ образи бўлгани учунгина ҳа- 
ракатни бутуннча қамрай олмаидн деб 
бўлмайди. Бунинг 
учун мураккаб мантиқий усуллар (таққослаш, мавҳумлаш- 
тирпш, анализ ва синтез)ни қўлланишни талаб этади. Бу ўз 
павбатида сў.з, тилдан фойлаланишни тақозо қилади. Та- 
саввур сўзнинг материал қобигига ўралмайди, апни вақтда 
хгўз ёрдамнсиз бу усулларни қўлланиш ҳам ҳеч нарса бер- 
майдн. Марсаларпинг тафаккурдаги хусусият ва белгилари- 
ии таққослаш, 
мавҳумлаштиришдан 
олдин уларни 
бир- 
биридан ажратиш ва уларга ном бериш керак. Аташ жа- 
раёни 
мана 
шу 
маънода 
иредмет 
ва 
ҳодисаларниш' 
г^руҳларн ва уму.мин белгиларнни ажратнш жараёни билан 
узлуксиз алоқада бўлади. Бизнинг фикримиз предметлар ва 
уларнинг хусусиятларини сўз ёрдамида маълум гуруҳларга 
ажратадн ва бирлаштиради ҳамда улар орасидаги умумий 
томонни апиқлайди. Тушунча фақат мана шу тарзда пайдо 
бўлиши мумкин. Сўз билан богланмаган, унинг моддий қо- 
бнгига ўралмагап тасаввур бевоспта қўзгатгичпинг сигнали- 
дпр ва ушшг билншдаги ролп шу билап чекланади.
Бу бевосита сигналлар (ссзги, таеаввур ва бошқалар) 
нннг ўзи сўз ёрдампда сигналга айланади. Фақат сўз бево- 
онта қўзғатгичдан «узоқлашиш»га имкон беради.
«Тафаккур,— деган 
эди В. II. Ленпн,— конкретликдан 
абстрактликка кўтарилар экан, бу билан агар у тўғрп бўл- 
са — ҳақиқатдан узоқлашмайди, балки уига 
яқинлашади. 
Материяни, табиат қонунини абстракцня қилиш ва ҳоказо... 
табпатни чуқурроқ, тўгрироқ, тўлароқ акс эттиради»9.