Xxxii bob. Fotoelektr effekti 657 Elementlar ichki fotoeffekt asosida ishlaydigan fotoelementlarga Qaraganda oldinroq rivojlandi

§, Fotografiya asoslari
Xrzirgya zamen fotografiyasi fotoximiyaviy protsessning mu- dim amaliy ^kullanishidir. Bu yerda birlamchi fotoximiyaviy pro- dess ^am, keyingi ikkilamchi ximiyaviy reaksiyalar ^am buladi. Bunda fotoemulsiyadagi birlamchi va ikkilamchi protsesslar bir- biridan shunchalik ya^ol ajralganki, ular ikkita aloxida operatsiya deb ^isoblanishi mumkin. ‘
Fotografiya kilish protsessi fotoplastinkaning sezgir r^atla- mini yoritish va keyin plastinkani ximiyaviy ishlash (ochiltirish) dan iborat buladi. Plastinka yoki fotoplyonkada yoruglik taʼsi- rida bulayotgan fotoximiyaviy protsessning natijasida kumush bromid parchalanadi va metall kurinishidagi kumush mayda zarracha- dar sifatida ajralib chir^adi. Lekin fotoplastinkani sezilarli darajada ^oraytirish uchun juda kuchli yoruglik bilan uzor^ va^t yoritish zarur buladi. Dakikatan ^am, plastinkaning yarmini r-^ora ^ogozga urab yoruglikda uzo^ vag^t ^oldirsak, krgozni olib tash- latandan sung plastinkaning yoritilgan r^ismi yoritilmagan 1^ismi- dan deyarli kup soraymaganligini kuramiz. Agar amalda kup uchray- digan ^is^a muddatli ekspozitsiyalar (yoritish) kullansa, plastinkaning shunday yoritilgan kismida yoruglikning taʼsirini sezish mumkin emas. Birlamchi fotografik taʼsir protsessning boshi bulib, fotoplastinkaning yoruglik taʼsir r^ilgan joylarini ku- mushning tezlikda ajralib chir^ishiga tayyorlaydi (yashirin yoki latent tasvir ^vujudga keltiradi). Keyinchalik plastinkaga te- gishli ximiyaviy reaktivlar bilan taʼsir r^ilib, metall kumushni r^aitarib olish^(AgBr ni parchalash) mumkin, bunda fotoplastinkaning usha joii r^anchalik kup yoritilgan bulsa, kumushning r^ay- tarilish darajasi shunchalik katta buladi (surat ochiltiriladi). Surat ochiltirib bulgandan sung parchalanmagan kumush bromid koldiklari olib tashlanadi (Na2S.>03 giposulfitning eritma- sida eritiladi) va shunday r^ilib fotoplastinka yoruglikning bun- dan keiingi taʼsirlaridan e^tiyot silinadi ( fiksatsiya .pan abi).
u usulda^ olingan negativdan boщr^a plastinka yoki fotokogozga pozitiv kuchirma r^iliщ mumkin.
Ikkilamchi ximiyaviy protsesslardan щu garzda foydalanib, ekspozitsiya varugi sekundning juda kichik kdemiga teng bulgan AOlda ^am negativ olish mumkin.
Yashirin tasvir paydo bulishiga olib keladigan birlamchi fotoximiyaviy protsess r^anday utishi uzor^ varuggacha butunlay noa- ^ ulib kelgan edi. Bu «surat” yillar davomida uzgarmay sakla-nishi va ochiltirilgandan sung suratning eng mayda tafsilotla- rini kursatishi maʼlum edi. Shunday silib, yashirin tasvir juda tur run bulib, biro^, bevosita kuzatishga imkon bermas ekan. Xozirgi zamonda bu protsess kuyidagicha utadi deb tasavvur ^ilish mumkin. Yorurlik sezuvchi katlam tarkibiga kirgan kumush tuzla- rida kumush ionlari bor. Yorurlik taʼsirida fotoelektr xodisasi ruy beradi, shu x.odisa natijasida ajralgan elektronlar kumush- ning musbat ionlarini neytrallashtirib atomlarga aylantiradi. Ayrim atomlar yoki mayda-mayda bulib parchalangan kollbiddar kurinishida ajralib chshdan metall kumush yashirin tasvir bu- ladi. Bajarilgan ulchash va ^isoblarning kursatishicha, ajralib chikdan kumushning konsentratsiyasi 10-7 g/sm3 dan ortik emas, yorurlik sezuvchi ftlamning salinligi 2—20 mkm ga teng ekan, shuning uchun bunday sharoitda yashirin tasvirni bevosita kuzatish mumkin emas. K,alin ^atlamlar yoritilganda ajralib chiddan metall kumushning miadorini yoruglikning yutilishi buyicha ani^- lash mumkin ekanligi maʼlum buldi.
Bunday protsesslar tosh tuzning va ipщoriy metallar galoid tuzlarining kristallarida allakachon urganilgan bulib, bunday kristallarning ^alin katlamlari yoruglikning taʼsirida metall- ning atomlar yoki kolloyd zarralar sifatida ajralib chi^ishi natijasida biror rangga buyalgan bulib kurinadi. Bu protsesslar bilan yashirin tasvirning paydo bulishi urtasida uxshashlik bor- ligi ^a^ida ancha ilgari aytilgan zdi. 1926 yilda bu fikr ani^ shaklda aytildi; bu fikr M. V. Savostyanovaning, Pol va uning shogirdlarining ishlarida uzil-kesil isbotlangan edi.
Yorurlik taʼsirida bevosita parchalanishga kumush bromidning kristallari emas, balki kumushning yorurlikni sezuvchi emulsiya «yetilayotganda” kristallar sirtida paydo buladigan sulfid bi- rykmalariga uxshash kam turrun tuzlari sobilrok ekan. Oltin- gugurt emulsiyaning jelatinasida aralashma sifatida datnashadi. Oltingugurtdan yaxshilab tozalangan jelatin seztyr fotoemul- siyalar tayyorlashga yaramaydi. 1
Yorurlik taʼsirida kumush bromid kristallarining sirtida , paydo bulgan «kurtaklar” proyavitelning (ochiltirgichning) shu j kristallchalarga taʼsir kursatishiga imkon yaratib beradi, nati- | jada kumush bromid metall kumushga ximiyaviy usul bilan ayla- 1 nadi (ochiltirish).
Ochiltirish protsessini mikroskop yordamida kuzatsak, ochilti- | rish boshlangandan sung kumush kristallning butun ^ajmi buyicha 1 ajralib chitsishini, baʼzi vakdda esa kumushning kristallchadan \ protuberanets kurinishida otilib chi^ishini kurish mumkin (35.1- | rayem). Shu tarika juda kup metall kumush ajralib chikadi, kumush- ] ning mvdutsori yashirin tasvirdagi kumushning mykdoridan bir necha .] un million marta kup buladi. Tushayotgan yoruglikning intensiv- ligi dancha katta bulsa, shun-
cha kup kristallchalarda kurtaklar paydo buladi va proyavitelning taʼsiri shuncha kuchli buladi. Ikkinchi tomondan, kristallcha sancha yirik bulsa, kurtakning paydo bulishi shuncha katta ochilti ruvchi effektga olib keladi.Demak, boshka sharoitlar bir xil bulganda kristallchalarning ulchamlarini oshirish plastinkaning sezgirligkni oshiradi, lekin plastinkaning buyum tafsilotini aks ettira bilish sobiliyatini (plastinkaning ajrata olish sobiliyatini) kamaytiradi.
Fotografik plastinkalar va plyonkalarni ishlab chitsarishda ul.kan tarakdiyotga erishidi shi natijasida fotografiya fan va texnikada nixoyatda keng dullanadigan bulib doldi. Fotografiya kuz bilan bevosita kuzatish mumkin bulmagan ultrabinafsha va infrakizil nurlarni
kayd kilishdan tashdari, juda sissa muddatda utadigan prosesslarni (ekspozitsiya vakti 10~5 — 10_6 s bulgan elektr uchduni, lazer nurlanishining davom etish vadti 10_6—10—13 s
bulgan impulslari) suratga olishda yoki intensivligi juda kam yoruglik chitsadigan va shuning uchun juda uzod vadt ekspozitsiyalashni talab siladigan protsesslarni suratga olishda bebado yordam beradi. Fotografiyaning astronomiya va astrofizikadagi sullanishlari juda turli-tumandir. Reproduksiya olish texnikasida fotografiyaning vazifasi (sinkografiya va boshkalar) aynitssa mudimdir.Nidoyat, kinematografiya texnikasi butunlay fotografiya yutuk-
lariga asoslangan.
192- §. Fotografik ! plastinkalarni sensibillashtirish
Normal fotografik emulsiya diyosan disda yoruglik tuldin- •ларини sezadi, chunki kumush bromid taxminan 500,0 nmdanboshlab sezilarli yuta boshlaydi/K^ssarok tuldinlar kuchlirod yutiladi, shuning uchun spektrning kurinuvchan dismidagi sezgirlik maksimuma spektrning binafsha kismiga turi keladi. Shunday dilib, ilastinkaga tushirilgan landshaftning tasvirida yorug va dorongi joylarning tadsimoti usha landshaftga xuddi binafsha shisha or- z^aly daralgandagiday buladi. Plastinkalarning sezgirligi sissa ultrabinafsha nurlar tomonidan chegarzlangan, chunki yoruglik- ning tulsin uzunligi k = 230,0 nm ga yasinlashganda jelatin yoruglikni kuchli ravishda yuta boshlaydi va natijada kiska tul- sinlar amaldy emulsiyaga kirmaydi. Bu sox ada ishlash uchun jela- tinsiz maxsus plastinkalardan foydalanish zarur buladi.
190- § da tavsif etilganday taʼsir siluvchi sensibilizator- lardan foydalanish ishni ancha yaxshilaydi. Jelatin katlami biror tulsinlarni yutadigan maxsus buyos bilan buyaladi. Sarik-yashil nurga sezgir silish uchun eritrozin sushiladi (ortoxromatik plas- tinkalar), sarits-yashil va kizil nurlarga sezgir kilish uchun. pinaxrom yoki pinatsianol kushiladi (panxromatik plastinkalar). Mos buyoklarni tanlab olib, emulsiyaning biror spektral so^a- dagi sezgirligini ancha oshirish mumkin. ,
Infrakizil nurlar uchun xam sensibilizatorlar topilgan. Infrakizil nurlarda fotosuratga olish uzots joyda turgan buyum- larni gira-shira tumanning yupka katlami bilan koplangan atmosfera orsali suratga olganda katta ustunlik beradi, chunki bunda uzun tulsinlar kam sochiladi (s. 159-§). Infratsizil nurlarda suratga olishni taxminan 1,2 mkm gacha surish imkoniyati tugildi.
Sovet astrofiziklari (G, A. Shayn va uning xamkorlari) tuman- liklarni suratga olganda infratsizil nurlarga sezgir bulgav plastinkalardan foydalanib, juda ajoyib natijalarga ega bul- di, xususan ilgari maʼlum bulgan tumanliklarning yangi chegara- larini va yangi tumanliklarni anitsladilar. Bunday muvaffa- siyatning sababi uzun tulsinli yoruglik nurlari kamrots sochilishi natijasida tumanliklarning chutsurrots satlamlarini yoki kurit nurida joylashgan tumanliklar tusib turgan yoruglik manbalarini suratga olish imkoniyati yaratilganligidadir.
Jelatina yutadigan sissa ultrabinafsha nurlar so^asida oddiy plastinkalar yordamida surat olish uchun boshka prinsipga asoslangan sensibillashtirishni sullash kerak buladi. Plastin- kaning sezgir sirti sissa'ultrabinafsha nurlar taʼsirida fluoressensiya nurlanishini beruvchi modda bilan (masalan, mashina moyining yupka katlami bilan) koplane.di. Fluoressensiyaning uzun tulkinli yorugligi jelatin orkali utadi va yaxshi surat olish- ga imkon beradi. Shunday silib, k — 180,0 nm va undan kissa ultrabinafsha nurlarda suratga olishda oddiy plastinkalarni ishlatish mumkin.