Yalpi ichki mahsulot tushunchasi Yalpi ichki mahsulothisoblash usullari

3.O’zbekistonga YAIM o’zgarish dinamikasi.
O'zbekiston Yuridik shaxslar to'plamiga (Yuridik shaxslar to'plami Yo'nalishi - Yuridik shaxslar faoliyati maqsadida) o'zgarish dinamikasi (YAIM), O'zbekistonda yuridik shaxslar to'plami tizimining o'zgarishini aniqlashda ishlatiladigan ko'rsatkichdir.
O'zbekiston YAIM, har bir yil davomida O'zbekiston Respublikasi xodimlari, faoliyat yurituvchilari, korxonalar, jismoniy shaxslar va boshqa yuridik shaxslar to'plamini o'z ichiga olgan tizimdir. Bu, O'zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma'lumotlari asosida tuziladi.
O'zbekiston YAIM, yuridik shaxslar to'plami tizimida ro'yxatdan o'tgan yuridik shaxslarning o'zgarishlarini, tuzilishlarini, tadbirlarini va xizmatlarini barcha yo'nalishlarda kuzatib boradi. Bunday statistik ma'lumotlar, biznes tarafiga qulayliklar yaratish, yuridik shaxslar to'plamining rivojlanishini tahlil qilish, davlat siyosati tayyorlash va boshqa maqsadlar uchun foydalaniladi.
YAIM ma'lumotlariga qarab, O'zbekiston Respublikasida yuridik shaxslar soni va ulardan faoliyat ko'rsatuvchi korxonalar soni har yil o'sishi kuzatiladi. 2020 yilda, O'zbekistonda 112 000 dan ortiq yuridik shaxs ro'yxatdan o'tgan bo'lib, ularning soni bir yil ichida 20% o'sib, 2021 yilning yanvar-may oylarida 125 000 ni tashkil etgan.
Yuridik shaxslar faoliyatining sohasi esa kengayib, xususan yuridik maslahatchilik, boshqaruv, IT va boshqa texnologiyalardan foydalanuvchi korxonalar kengaymoqda. Bu yuzdan, O'zbekiston YAIM ma'lumotlariga qarab, yuridik shaxslar to'plamining tuzilish shakllari ham kengaymoqda. Masalan, 2021 yilning yanvar-may oylarida, LLC (an'anaviy yuridik shaxs turi) 65,5% ni tashkil qilayotgan bo'lsa, OJSC (ochiq aksiyadorlik jamiyati) va CJSC (chastnoe aktsionernoe obschestvo) kabi yangi shakllar ham tashkil etilmoqda.
Ichki mahsulotlar, bir davlat yoki mintaqadagi iqtisodiy faoliyatning avvalo ahamiyatli qismidir. Ular odatda qurilish materiallari, elektronika, texnika, kimyoviy moddalar, mashina va qurilmalar, og'ir mashinalar, ko'chmas mulk va boshqa ko'plab xizmatlardan iboratdir. Bu mahsulotlar odatda harbiy tajribalar yoki ilg'or transport vositalari orqali tashiladi va ularga ko'paytirish narxlari va transport xarajatlari shakllanadi.
O'zbekiston esa ichki mahsulotlarni ko'paytirishning muammo va muxim imkoniyatlari bor. Bunday imkoniyatlar, ichki bozor potensialining kengaytirilishiga, import mahsulotlarga narxlarning oshirilishiga va mamlakatimizning eksport potensialining rivojlanishiga olib keladi.
Birinchi navbatda, o'zbekistonda ichki mahsulotlarni ko'paytirish, qurilish materiallarini va kimyo mahsulotlarini ishlab chiqarish, elektrotekhnika, ko'chmas mulk va texnik vositalarini tuzish va og'ir mashinalarni ishlab chiqarish sohasida qiziqarli muhimlikka ega. Bu sohalar o'zlariga yetarli tarqalgan texnologiyalarga ega va o'z navbatida iste'molchilar uchun qulay va arzon xizmat ko'rsatishadi.
Ikkinchi navbatda, import mahsulotlarga narxlarning oshishi ochiladi. O'zbekistonda ko'plab mahsulotlar tashqi importdan olinadi. Ularning import narxlari esa o'z navbatida valyuta kurslari va transport xarajatlari bilan bog'liqdir. Ichki mahsulotlarning o'sishi esa import mahsulotlariga qaraganda arzon bo'lishiga, shuningdek, lokal iste'molchilar uchun ishlab chiqarish va xarajatlarini kamaytirishiga olib keladi.
Uchinchi navbatda, o'zbekistonda ichki mahsulotlarni eksport qilishning katta imkoniyatlari mavjud. O'zbekistonda sanoat va qishloq xo'jaligi sektorlariga o'ziga xos mahsulotlar ishlab chiqariladi. Bu mahsulotlar dunyoning ko'pgina mamlakatlariga eksport qilinadi. Shu bilan birga, o'zbekistonda iste'mol qilinadigan energiya turlari, yer quyosh energiyasi, tayyorlangan suv, muzlatilgan mahsulotlar va ko'p boshqa mahsulotlar eksport qilinishi mumkin
Ichki mahsulotlarni ko'paytirishning muammolari va ularni bartaraf etish yo'llari mavjud. Bu muammolardan biri yirik toifadagi ichki mahsulotlarni tayyorlash va ularning sifatini yaxshilashdir. Bu ko'p resurs va kuchlarni talab qiladigan, lekin bu muammolarni bartaraf qilishning keyingi darajalari uchun zarur bo'lgan tadbirlardir.
Boshqa bir muammo, ichki mahsulotlar bozorini tartibga solish va uning munosabatlarini yaxshilashdir. Bu odatda, sanoat mahsulotlari uchun xalqaro standartlar va sertifikatlar olishni ta'minlash, sotib olishni yanada osonlashtirish va boshqa sohalarda sanoat mahsulotlarini ko'paytirishni ta'minlashni talab qiladi.
Ichki mahsulotlar bozori ham ko'pincha tartibga solish va uni kuchli va sifatli mahsulotlar bilan to'ldirish muammolari bilan yuzaga keladi. Bu muammolarni bartaraf qilishning yo'llari o'z ichiga oladi, shuningdek, mehnat kuchini va sanoat mahsulotlarini yaxshilashni talab qiladi. Bularni amalga oshirishga yordam berish uchun, davlat sanoat tizimini rivojlantirish va sanoat korxonalariga to'g'ridan-to'g'ri yordam ko'rsatish lozim.
Ichki mahsulotlarni ko'paytirish muammolari aynan bu kabi sabablardan kelib chiqadi, lekin ularni bartaraf etish hamda mamlakat iqtisodiyotini yanada kuchaytirishning katta imkoniyatlari mavjuddir. Bu sabablardan, ichki mahsulotlar bozorini rivojlantirish va uning muammolarini bartaraf qilish, O'zbekiston iqtisodiyotining keyingi darajalariga yetishish uchun zarur bo'lgan tadbirlar hisoblanadi.
YalM defliyatori esa bozor savatiga jory vida kariulmay golgan tovarlar baholarining oshishini bisobga olish imkonin bermasligi tafayli baholar darajasini biroz pasavciab ko' ratadi. Shu sababli bu ila indeksning o' racha darjasmi xarakterlovchi Fisher indeksi hisoblanadi:⁶