Yalpi ichki mahsulot tushunchasi Yalpi ichki mahsulothisoblash usullari

Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi Farmonida mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini ta’minlash, ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarini jadal rivojlantirish hisobiga YaIM hajmi va o‘sish sur’atlarini oshirish, olib borilayotgan islohotlar samaradoligini ko‘tarish, davlat va jamiyatning har tomonlama va jadal rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish, iqtisodiyotni modernizatsiyalash va ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish hamda hayotning barcha sohalarini liberallashtirish bo‘yicha ustuvor yo‘nalishlarni amalga oshirish maqsadida “2017- 2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi” tasdiqlandi. Ushbu Harakatlar strategiyasida mamlakatimizda ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalarini jadal rivojlantirish, YaIM hajmini ko’paytirish, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, ijtimoiy-iqtisodiy hayotni har tomonlama rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo’nalishlari alohida muhim o’rin egallaydi.
Kurs ishi obyekti va predmeti:
Kurs ishi obyekti Yalpi ichki mahsulotning rivojlanishini o’rganish
Kurs ishi predmeti Yalpi ichki mahsulotning iqtisodiyot nazariyasi rivojlanishiga bo’lgan ta’siri o’rganish
Kurs ishi maqsadi: Yalpi ichki mahsulotning O’zbekistonda rivojlanishiga to’siq bo’layotgan omillarni o’rganish va ulani yechish uchun to’gri xulosalae berish.
Kurs ishi vazifalari: yalpi ichki mahsulot haqida tetarli malumotlar to’plash, ularni hisoblash usullarini o’rganib chiqish, o’zgarish dinamikasini o’rganib chiqish, yalpi ichki mahsulotni O’zbekistonda uni ko’paytirish omillarini sanab o’tish
Kurs ishi tarkibi: Mazkur kurs ishi “Kirish”, 4 ta reja, “Xulosa” hamda “ Foydalaniladigan adabiyotlar ro’yhati”dan iborat.
1.Yalpi ichki mahsulot tushunchasi
Butun milliy iqtisodiyotning natijalarini tavsiflovchi muhim makro iqtisodiy ko‘rsatkichlar - yalpi milliy mahsulot (YaMM), yalpi ichki mahsulot (YaIM), sof milliy mahsulot (SMM), milliy daromad (MD), bandlik, ishsizlik, inflyatsiyadarajasi va boshqa shu kabilar hisoblanadi.²
Yalpi milliy mahsulot (YaMM) milliy ishlab chiqaruvchilar tomonidan yil davomida mamlakat ichida va chet ellarda yaratilgan barcha pirovard mahsulot (tovar va xizmat) larning bozor narxlari summasi sifatida aniqlanadi. Yalpi ichki mahsulotlar, bir qancha tarkibiy elementlardan yaratilgan mahsulotlardir. Bu mahsulotlar doimo bir-biriga qarshiyo ko'rsatadi, bitta mahsulot boshqa mahsulotni ishlatib tayinlangan sifatli mahsulotni tayinlashda o'zining o'ziga xos ta'sir ko'rsatadi. Ichki mahsulotlarning ko'paytirilishi, ularning ishlatishning ko'proq uchun zarur bo'lishi, ishlab chiqarish jarayonlarida ishlab chiqarish jarayonlarining kengaytirilishi bilan bog'liqdir. O'zbekistonda ichki mahsulotlar xil turdagi sanoat turlarida ishlab chiqariladi. Misol uchun, kimyo sanoati mahsulotlari, yog'och, gilos, muzli mahsulotlar va boshqalar kabi ko'pchilik ichki mahsulotlar sanoatida ishlab chiqariladi. Ichki mahsulotlarning ko'paytirilishi va sotishida ko'p muammolar mavjud. Bunda quyidagi muhim ko'rsatkichlar katta ahamiyatga ega: Ko'p qarzdorliklar: Ichki mahsulotlarning ko'paytirilishiga qarshi ko'rsatilgan eng katta muammo, ularning keng ko'p xil turdagi mahsulotlardan iborat bo'lishidir. Bu esa, mahsulotlarni xarid qilish uchun bir necha o'xshash mahsulotlarni yig'ib to'plamayotgan savdogarlar uchun katta qarzdorliklarga sabab bo'ladi. Ishlab chiqarish jarayonlari va texnologiyalarning noyobligi: Ichki mahsulotlarning ishlab chiqarish jarayonlari va ularning sifatli ko'paytirilishi yuqori texnologik tajribaga ega bo'lishi kerak. Bu esa, sanoatga katta mablag'lar sarflanishini talab qiladi. Ko'p narsani birlashtirish: Bir necha ichki mahsulotlarni birlashtirish jarayonlari ko'p yaxshi natijalarni olib chiqaradi. Ammo, bu qanchalik yaxshi bo'lsa-da, bularni bir-biridan mustaqil tarzda ishlab chiqarishdan qiyinroq va murakkab bo'lishi mumkin.
O'zbekistonda ishlab chiqarilishi uchun mahsulotlar uchun zarur bo'lgan quyidagi xarajatlarni katta miqdorda sarflash kerak:
Energia xarajatlari: Ichki mahsulotlar ishlab chiqarishida ishlab chiqarish mashinalarini yuritish uchun katta miqdorda energiya zarur. Bu esa, ko'p mahsulotlarning sanoat turlaridan kelib chiqqan kattagina mahsulotlarning ishlab chiqarishida energiya miqdori katta bo'ladi.
Yer resurslari: Ichki mahsulotlar ko'paytirilishi uchun boshqa barcha narsalar bilan birga, yer resurslari ishlatiladi. Bu esa, su, tozalik, doimiy ichki mahsulotlarning sanoat turlarida ishlatilishi uchun zarur bo'lgan boshqa narsalar kabi qo'shimcha narsalar uchun miqdorlarini o'stiradi.
Xodimlar xarajatlari: Ichki mahsulotlarning ishlab chiqarilishida hodimlar uchun to'lovlarni qo'llash zarur. Bu, maishiy va asbob-uskunalar uchun to'lovni o'z ichiga oladi va ularni sanoatga ishlab chiqarishda qo'llash kerak.
Texnologik innovatsiyalar uchun katta mablag'lar: Ichki mahsulotlar sanoatida Ishlatiladigan texnologiyalar, tajribalar va innovatsiyalar uchun katta mablag'lar sarflanishi zarur bo'ladi. Bu esa, ichki mahsulotlarning sifatli ko'paytirilishi va yangiliklarni yaxshilash uchun zarur.
Ichki mahsulotlarning ko'paytirilishi va uning muammolari haqida keltirilgan ma'lumotlardan so'ng, shunday ko'rsatki, ichki mahsulotlar o'zbekistonda sanoatning katta qismidir. Shunchaki, ularni yaxshi tashkil etilgan sanoat tizimida, innovatsion texnologiyalar bilan ishlab chiqarish va xaridorga muvaffaqiyatli taqdim etish, ko'paytirish va sotish jarayonlarida yuqori darajada muvaffaqiyat ko'rsatish uchun qo'l keladi.
Bir necha yillik tajriba ko'rsatki, ichki mahsulotlarning ko'paytirilishida va uning o'zbekistonda sotilishi uchun muammolari bor. Bundan tashqari, bu mahsulotlar eksportni oshirishda ham qiyinliklarga duch kelishi mumkin. Bu muammolarni hal qilish uchun qo'shimcha kapital va innovatsion texnologiyalar yaratish kerak. Quyidagi yo'nalishlar ichki mahsulotlar ko'paytirish muammolari va ularning hal qilinishi haqida ko'proq ma'lumot beradi:
Transport va logistikasi: Ichki mahsulotlar ko'paytirilishi, ko'chirilishi va sotilishi uchun transport va logistikani yaxshi tashkil etish zarur. Bu esa, mahsulotlarni yetkazish jarayonini optimallashtirish, yetkazib berish davrida xavfsizligi ta'minlash va yetkazib berish vaqtini keltirish uchun zarurdir.
Sertifikatlash va standartlashtirish: Ichki mahsulotlar ko'paytirilishida va ularga eksport qilinishida, ularga sertifikat berish va standartlarni qabul qilish zarurdir. Bu, mahsulotlarning sifatini ta'minlash va ularga o'zaro kompaniyalar bilan bo'shlig'i, amaliyotlari va shartlari bo'yicha ishonchli taminotni ta'minlashga yordam beradi.
Marketing: Ichki mahsulotlar ko'paytirilishi va sotilishi uchun marketing kampaniyalari yaxshi tashkil etish zarur. Bu esa, mahsulotlarning xaridorga taqdim etilishi, marketing strategiyalarini yaxshilash va bozor ishtirokchilari orasida shaxsiy axborot olish uchun zarurdir.
Rivojlantirish: Ichki mahsulotlar ko'paytirilishi uchun sanoatning rivojlanishi va innovatsion texnologiyalar yaratilishi zarurdir. Bu esa, mahsulotlar sifatini yaxshilash, ishlab chiqarishni avtomatlash va mahsulotlarning o'zaro qo'shimcha funksiyalarini o'z ichiga olgan yangi mahsulotlar ishlab chiqarish imkonini beradi.
Shu sababli, ichki mahsulotlar ko'paytirilishi va ularga eksport qilinishi uchun qo'shimcha kapital, innovatsion texnologiyalar, transport va logistikani yaxshi tashkil etish, sertifikatlash va standartlashtirish va marketing kampaniyalari yaxshi tashkil etish zarurdir. Bu ko'rsatgichlar o'zbek sanoatining ichki mahsulotlar ko'paytirishida o'z-o'zidan muhim o'rin egallaydi. Bundan tashqari, sanoat tadbirlari va qo'shimcha investitsiyalar ham ichki mahsulotlarning ko'paytirilishini yaxshilashda ahamiyatli rol o'ynaydi. Ichki mahsulotlar ko'paytirilishi va ularga eksport qilinishi, sanoatimizning rivojlanishi va o'sishi uchun muhimdir. Bunday holatda, mahsulotlar sifatini yaxshilash uchun innovatsion texnologiyalarni joriy qilish, sertifikatlash va standartlashtirish va marketing kampaniyalarini yaxshi tashkil etishning yanada keng qo'llanilishi kerak.
Shu sababli, ichki mahsulotlar ko'paytirilishi va ularga eksport qilinishida ko'paytirish muammolari bor, ammo bu muammolarni hal qilish uchun qo'shimcha kapital, innovatsion texnologiyalar, transport va logistikani yaxshi tashkil etish, sertifikatlash va standartlashtirish, marketing kampaniyalari yaxshi tashkil etish va sanoatimizning rivojlanishi uchun qo'shimcha investitsiyalar zarurdir.
Ichki mahsulotlar ko'paytirilishi va ularga eksport qilinishida yana bir muhim faktor tashqi hamkorliklar. Tashqi hamkorliklar, boshqa mamlakatlarga mahsulotlarni eksport qilish yoki ularning mahsulotlarini import qilish orqali, bizning ichki mahsulotlarimizni dunyoga kengaytirish imkoniyatini beradi. Shuningdek, xususan, ko'p mamlakatlar bilan ozaro iqtisodiy aloqalar o'z-o'zidan o'z-o'ziga sifatli yonboshlanishi uchun, mahsulotlarni eksport qilishning muammoq ekanligi sababli, tashqi hamkorliklar bizning ichki mahsulotlarimizni o'sishiga yordam berishi mumkin.
Shuningdek, ichki mahsulotlar ko'paytirishiga mamlakatlararo tashqi yordam ham ko'rsatilishi mumkin. Masalan, tarixda yordam korxonalari, banklar va fondlar yordamida bir nechta mamlakatlar ichki mahsulotlarining ko'paytirilishi va ularga eksport qilinishi uchun kreditlar olishdi. Bundan tashqari, mamlakatlararo kelishuvlar yordamida boshqa mamlakatlardan innovatsion texnologiyalar, maxsulotlar, yetkazib berish tizimlari va marketing usullarini o'rganish uchun yordam olishadi.
Jamiyat va davlatning ham shu sohada o'z vazifalari bor. Masalan, sanoat sohasidagi texnik yangilanishlar uchun kafedralar, ilg'or mahsulotlar uchun standartlar va sertifikatlar qo'llash kerak. Shuningdek, biznesning qayta tashkil etilishi, sanoatimizning konsolidatsiyalashishi va joriy etilayotgan mahsulotlarni ko'paytirishning boshqa yo'llari, masalan, sanoatga ayrim soliklar to'lashni kuchaytirish, sanoat korxonalarining sifatini yaxshilash va boshqa tadbirlar ko'rsatish ham muhimdir.
Barcha qo'shimcha faktorlar, investitsiyalar va hamkorliklar yordamida, bizning ichki mahsulotlarimizni ko'paytirish va ularga eksport qilish imkoniyati kengayadi va sanoatimiz rivojlanadi. Buning uchun, biznes va davlatimiz o'zaro tashakkurlik bilan ishlash va bir-biriga qo'llarini qo'lga kiritish kerak.