Yalpi talab va yalpi taklif modelida makroiqtisodiy muvozanat

Valyuta kurslari

AQSH dollari qiymati pasaysa, chet el tovarlari qimmatlashadi. Ayni paytda AQShda ishlab chiqarilgan mahsulotlar tashqi bozorlar uchun arzonlashadi. Shunday qilib, yalpi talab ortadi. Dollar qiymati oshsa, xorijiy tovarlar arzonlashadi va AQSH tovarlari tashqi bozorlarga qimmatlashadi va yalpi talab kamayadi.

Iqtisodiy sharoitlar va yalpi talab

Iqtisodiy sharoitlar yalpi talabga ta'sir ko'rsatishi mumkin, bu shartlar mahalliy yoki xalqaro miqyosda paydo bo'ladi. 2007-08 yillardagi katta miqdordagi ipoteka kreditlari defoltlari va undan keyingi Buyuk turg'unlik tufayli yuzaga kelgan moliyaviy inqiroz iqtisodiy sharoitlar tufayli yalpi talabning pasayishiga yaxshi misol bo'ladi.
Yalpi talabning ozgarishi
3-rasm

Korxonalar kapitaldan foydalanish imkoniyati va sotishning kamayishi tufayli ular ishchilarni ishdan bo'shatishni boshladilar va 2008 va 2009 yillarda YaIM o'sishi qisqardi, bu esa o'sha davrda iqtisodiyotda ishlab chiqarishning umumiy qisqarishiga olib keldi. Iqtisodiyotning yomon ishlashi va ishsizlikning o'sishi shaxsiy iste'mol yoki iste'mol xarajatlarining pasayishiga olib keldi. Noaniq kelajak va bank tizimidagi beqarorlik tufayli iste'molchilar naqd pulga ega bo'lganligi sababli shaxsiy jamg'armalar ham o'sdi.
4-rasm. AD ning oldinga siljishi

2020 yilda COVID-19 pandemiyasi ham yalpi taklif yoki ishlab chiqarish, ham yalpi talab yoki xarajatlarning qisqarishiga olib keldi. Ijtimoiy cheklash choralari va virus tarqalishi bilan bog'liq xavotirlar iste'mol xarajatlarining sezilarli darajada pasayishiga olib keldi, ayniqsa ko'plab korxonalar yopilganligi sababli xizmatlar. Bu dinamika iqtisodiyotdagi yalpi talabni pasaytirdi. Yalpi talab pasayganligi sababli, korxonalar ishchi kuchlarining bir qismini ishdan bo'shatishdi yoki boshqa yo'l bilan ishlab chiqarishni sekinlashtirdilar, chunki xodimlar yuqori sur'atlarda COVID-19 bilan shartnoma tuzdilar².²
olmaydi. Buning o'rniga kompaniya mavjud ishlab chiqarish omillaridan ko'proq foyda olish, masalan, ishchilarga ko'proq soat ajratish yoki mavjud texnologiyalardan foydalanishni ko'paytirish orqali etkazib berishni kuchaytiradi.
Biroq, uzoq muddatda yalpi taklifga narx darajasi ta'sir qilmaydi va faqat samaradorlik va samaradorlikni oshirish bilan bog'liq. Bunday yaxshilanishlarga ishchilar o'rtasida malaka va ta'lim darajasining oshishi, texnologik taraqqiyot va kapitalning ko'payishi kiradi. Keyns nazariyasi kabi ba'zi iqtisodiy nuqtai nazarlar uzoq muddatli yalpi taklif hali ham ma'lum bir nuqtaga qadar narx elastikligini ta'kidlaydi. Ushbu nuqtaga erishilgandan so'ng, taklif narxning o'zgarishiga befarq bo'lib qoladi.³



Birlashtirilgan baholar (baholar darajasi) va turli xil tovar va xizmatlar birlashishi (milliy ishlab chiqarishning real hajmi) yig'indi deb ataladi. Ko‘rsatkichlarni yiriklashtirishning bu usulidan makroiqtisodiy tadqiqotlarda tez-tez foydalanib turiladi. Foiz stavkasi samarasi shuni bildiradiki, jami talab egri chizig4ining siljishi narxlar darajasi o‘zgarishining foiz stavkasiga, demak, iste’mol xarajatlari va investitsiyalarga bo‘lgan ta’siriga bog‘liq.
Moddiy qiymatliklar samarasi yoki real kassa qoldiqlari shuni bildiradiki, narxlar darjasining oshishi, jamg‘arilgan pul aktivlari (omonatlar, obligatsiyalar) real xarid qobiliyatini pasaytirib yuboradi. Import xaridlar samarasi shuni bildiradiki, biror mamlakatda tovar va xizmatlaming ichki narxlari tashqi narxlarga nisbatan oshib borsa, shu xizmat va tovarlarga talab kamayadi va o‘z navbatida import mahsulotlarga bo‘lgan talab oshadi. Va, aksincha, ichki narxlarning pasayishi importning kamayishiga va eksportning oshishiga yoki milliy mahsulotga talab oshishiga olib keladi. Jami taklif deganda, muayyan narxlar sharoitida real ishlab chiqarish mumkin bo‘lgan tovar va xizmatlaming real hajmi tushuniladi. Narxlarning yuqori darajasi ishlab chiqaruvchilarga qo‘shimcha mahsulot ishlab chiqarishga imkoniyat yaratadi va aksincha past narxlar mahsulot ishlab chiqarish hajmini qisqartiradi. Jami taklif egri chizig‘idagi bu kesmalar qanday iqtisodiy vaziyatlami aks ettiradi?
YAlpi taklif tushunchasi ko`pincha yalpi ichki maxsulot sinonimi sifatida ko`llaniladi. Baxolarning yukori darajasi ishlab chikaruvchilarga ko`shimcha maxsulot ishlab chikarishga ragbat yaratadi va aksincha past baxolar maxsulot ishlab chikarish xajmini kiskarishga olib keladi. SHuning uchun xam milliy ishlab chikarish xajmi bilan baxolar darajasi o`rtasida to`gri aloka mavjud. Demak, maxsulot ishlab chikarish xajmi baxolar o`sib borishi bilan o`sib, pasayishi bilan tushib boradi. YAlpi taklif (AS) egri chizigi aloxida tovar taklifi egri chizigidan fark kilib uch kismdan, gorizontal yoki keyns kesmasi, ko`tarilib boruvchi yoki oralik kesma xamda vertikal yoki klassik kesmadan iborat (10-chizma). Bunday xolat yalpi taklifni taxlil kilishga klassik va keynschilarga xos yondashuv bilan izoxlanadi. Iktisodiy adabiyotlarda ko`pincha oralik kesma xam keyns kesmasiga kiritib yuboriladi.
YAlpi taklifning keyns kesmasida milliy ishlab chikarishning xakikiy xajmi uning potentsial xajmidan, ya`ni to`lik bandlik sharoitida erishishi mumkin bo`lgan xajmidan kamdir. Demak bu kesma iktisodiyot pasayish boskichida bo`lgan va katta mikdordagi resurslardan foydalanilmagan sharoitni ko`rsatadi. Foydalanilmayotgan ushbu resurslarni esa baxolar darajasiga ta`sir ko`rsatmagan xolda ishga tushirish mumkin. Bu kesmada milliy ishlab chikarish xajmi oshishi baxolar darajasi o`zgarmay kolgan sharoitda ro`y beradi.

1. Gorizantal kesma iqtisodiyot chuqur inqirozga uchragan va katta miqdordagi resurslardan foydalanilmagan Sharoitni ko‘rsatadi

2. Vertikal yoki klassik kesma egri chiziq bo‘yicha o‘ngga siljishi natijasida ishlab chiqarishning mavjud hajmida iqtisodiyot toiiq bandlik sharoitiga yoki ishsizlikning tabiiy darajasi sharoitiga erishgan vaziyatni ko‘ramiz