«Yangiyo‘l Poligraf Servis» Toshkent – 2017 A. S. Sagdullayev, V. A. Kostetskiy tarix qadimgi dunyo
Download 3.93 Kb. Pdf ko'rish
|
|
Hind daryosi vodiysi Jangovor fi l Pataliputra Hindiston ya. Moxenjodaro Xarappa BENGALIYA KO‘RFAZI ARABISTON DENGIZI Hin d Gang Hindistonning qadimiy shaharlari Magadha davlatining hududi Maurya davlatining hududi Qadimgi Hindiston Eslab qoling! Hindiston mamlakati shu nomdagi yarim-orol hamda Osiyo qit’asining Hind va Gang daryolari vodiylarining bir qismini egallagan. 62 Moxenjodaro va Xarappa shaharlari Hind daryosi hav- zasining eng yirik shaharlari edi. Ikkala shahar ham mus- tahkam mudofaa devorlari bilan himoyalan- gan. Ko‘chalar bilan biri-biridan ajratilgan mav zelardan pishiq va xom g‘ishtdan quril- gan binolar (turar joylar, omborxonalar, saroy va ibodatxonalar) topilgan. Katta va chiroyli shahar – Moxenjodaroda mohir hunarmandlar ko‘p bo‘lgan. Aholisining asosiy mashg‘uloti dehqon- chilik edi. Dehqonlar shakarqamish, paxta o‘simliklarini yetishtirganlar, fi llarni qo‘lga o‘rgatganlar. Biroq miloddan avvalgi XVIII asrdan Hind daryosi vodiysi shaharlari tez-tez ro‘y beruvchi toshqinlar, o‘rmonlar va changal- zorlar kengayishi natijasida zavolga yuz tutib, butunlay vayronaga aylanadi. Diniy e’tiqodlar Qadimgi hindlar xuddi misr- liklar va bobilliklar singari tabiatning ko‘pdan ko‘p hodisalari qarshi- sida ojiz edilar: tropik jalalar, suv toshqinlari qurg‘oqchilikdan qo‘rqardilar. Qadimgi hind rivoyatlarida aytilishicha, Quyosh xudosi har tongda oltin aravada os- mon bo‘ylab yo‘lga tushadi. Quyosh tungi zulmatni parokanda qilib tashlab, odamlarga harorat va yorug‘lik ulashish niyatida ufqdan bosh ko‘taradi. Momaqaldiroq xudosi Indra Bu kabi sherlar tasviri bilan ibodatxona ustunlari bezatilgan Moxenjoda- rodagi ko‘cha O‘zingizni sinang! Hindiston – ... Xarappa – ... Moxenjodaro – ... Eng qadimgi Hindiston sivilizatsiyasi 63 osmondagi suvni tutqunlikdan xalos etgach, Yer yuzida qurg‘oqchilik poyoniga yetibdi. Hindlar ayrim xudolarni yovvoyi hayvon- lar timsolida tasavvur etishgan. Masalan, ular sig‘ingan xudolardan biri, boshi fi lnikiga o‘xshagan donishmandlik xudosi Ganesha bo‘lgan. Sigir hindlar orasida muqaddas hay- von hisoblanib, sigirni o‘ldirish taqiqlangan. Hindlar jon bir tanadan boshqasiga ko‘chib o‘tishiga e’tiqod qilishgan. Ular vafot etgani- dan keyin odam butunlay o‘lmaydi, balki boshqa bir mavjudotga aylanib, o‘z tashqi qi- yofasini o‘zgartiradi, hayvonga, qumursqaga va o‘simlikka aylanadi, deb hisoblashgan. Kastalar Qadimgi hindlar qanday yu- mushlar bilan shug‘ullanishiga qarab to‘rt guruhga ajratilgan edi. Bu tabaqa- lar kasta yoki varna deb atalgan, jumladan: kohinlar – braxmanlar (hind ruhoniylari), jangchilar – kshatriylar , deh qon, hunarmand va savdogarlar – vayshilar , xizmatkorlar va qullar – shudralardan iborat bo‘lgan. Hindlarning e’tiqodicha, tabaqalardan har birini oliy xudo Braxma o‘z jismining qaysidir bir qismidan dunyoga keltirgan ekan. Masalan, kohinlar uning og‘zidan chiq- qan, jangchilar qo‘llaridan, dehqonlar qo- vurg‘asidan, xizmatkorlar esa Braxmaning tovonidan yaratilgan, deb hisoblangan. Bo- lalar hamisha ota-onalari tabaqasiga man- sub deb topilgan. Bir tabaqadan boshqasiga o‘tishning ham iloji bo‘lmagan. Turli kastalarga mansub odamlar o‘rtasida nikohga ham yo‘l qo‘yilmagan. Tabaqalardan birortasiga ham mansub bo‘lmaganlarni esa « chandal », ya’ni « ha- Hind tabaqalari Ganesha – do- nishmandlik xudosi Sigir Hindistonda muqaddas hisoblanadi 64 zar qilinadiganlar » deyishgan. «Chandallar» kastalarga mansub odamlar bilan birga bir uyda yashay olmasdi, ular bilan bir dasturxon- ga o‘tirish taqiqlangan. Savol va topshiriqlar 1. Xaritadan Hindistonni toping. Hindiston geografi k o‘rnining xususiyatlari haqida so‘zlab bering. 2. Hindiston jamiyati qaysi tabaqalarga bo‘lingan? 3. Sizningcha, nima uchun bir tabaqadan boshqasiga o‘tishga ijozat berilmagan? 4. Moxenjodaro va Harappa shaharlariga hayolan sayohat qilib, bu shaharlar haqida hikoya tuzing. Xudo Braxma Indra – mo- maqaldiroq xudosi O‘zingizni sinang! Hind va Gang – ... Tabaqalar – ... Chandallar – ... Tayanch konspekt Hindiston yarimoroli (Hind va Gang daryolari) mil. avv. 3- ming yillik – Moxenjodaro va Xarappa shaharlarining vujudga kelishi xudolar – Indra, Ganesha, Braxma kasta (varna)lar: – kohinlar – braxmanlar – jangchilar – kshatriylar – dehqon, hunarmand va savdogarlar – vayshilar – xizmatkorlar va qullar – shudralar «chandallar» 65 16-§. Miloddan avvalgi I ming yillikda Hindiston Hindiston davlatlari Mil. avv. VII-VI asrlarda Hindistonda bir nechta dav- latlar, jumladan: Magadha , Koshala , Malla va boshqalar vujudga keladi. Makedoniyalik Aleksandr O‘rta Osiyoni zabt etganidan so‘ng Panjob o‘lkasi hududi- ga bostirib kiradi. Mazkur o‘lka aholisi bos- qinchilarga qattiq qarshilik ko‘rsatadi. Aleksandr katta qiyinchiliklar bilan Hind vodiysigacha yetib borib, shundan keiyn Bobilga qaytib ketadi. Aleksandr qoldirgan qo‘shin mahalliy aholining qarshiligiga bar- dosh bera olmay, Hindistondan ketishga maj- bur bo‘ladi. Yunon-makedon qo‘shinlariga qarshi kurashga mashhur hind sarkardasi Chan- dragupta sardorlik qiladi. Chandragupta Shi- moliy Hindistondagi barcha davlatlarni o‘z tarkibiga olgan Maurya davlati ga asos solgan. Pataliputra shahri esa Maurya davlati poytaxtiga aylandi. Mil. avv. III asrda pod- sho Ashoka hukmronligi davrida Maurya rivoj- lanishda yuksak taraqqiyotga erishdi. Fan va madaniyat Qadimiy Hindistonda ilm- fan, xususan, astronomiya va matematika sohasi yuk- sak darajaga erishadi. Hindlar yil hisobining 360 kundan tarkib topgan taqvimini tuzadilar. Bu davrda sanash va hisoblashning o‘nlik tizi- mi keng tarqaladi: hindlar «nol»ni ifodalovchi maxsus belgini o‘ylab topishadi, raqamlarni 5 – Tarix, 6-sinf. Maurya davlati podshosi – Ashoka Sarkarda Chandragupta. Zamonaviy rasm 66 esa bugungi kunda butun dunyo qo‘llaydigan bir tartibda yozadigan bo‘ladilar. Biz bu raqam larni arab raqamlari deb ataymiz, negaki hindlardan qabul qilingan bu raqamlar arab tilida yozilgan asarlar orqali dunyoga keng tarqalgan. Hindistonda ixtiro qilingan, hindlarning o‘zi « qo‘shinning to‘rt turi » deb ataydigan o‘yin bu- gungi kunda butun jahonda «shaxmat» nomi bilan ma’lum va mashhurdir. Hindlar birinchi bo‘lib shakarqamishdan shakar olganlar. Metallarga ishlov berish so- hasida ham hindlar kishini lol qoldirgulik nati- jalarga erishdilar. Qadimiy hind tillari asosida yangi ada biy til bo‘lmish sanskrit tili vujudga kelgan. « Ma- habharat », « Ramayana » dostonlari hamda boshqa asarlar ana shu tilda yozilgan bo‘lib, ular bugungi kunga qadar yetib kelgan. «Xudolarsiz din» Jamiyatdagi o‘zgarishlar ta’si- rida hindlarning diniy e’tiqodlari ham o‘zgarib borgan. Mil. avv. VI asrda yangi buddaviylik dinining yaratilishi Budda taxallusini olgan shahzoda Siddhar- tha Gautama nomi bilan bog‘liq. Rivoyatda naql qilinishicha, shahzoda Siddhartha Gautama 20 yoshga to‘lguniga qadar hukmdor otasi saroyida betashvish kun kechirgan. U kunlardan bir kuni sayr qilib yurgan paytda munkillagan, bedavo dardga yo‘liqqan bir kishiga, keyin esa dafn maro- Siddhartha Gautama. Zamonaviy rasm Hindlar ixtiro qilgan shaxmat donalari Sanskrit yozuvi O‘zingizni sinang! Pataliputra – ... Sanskrit – ... «Qo‘shinning to‘rt turi» – ... 67 simiga ko‘zi tushadi. Shunday qilib shah- zodaga insonning azobi va ajali ma’lum bo ‘ ldi. Bu Siddhartha Gautama hayotini tamomila o‘zgartirib yubordi. U saroydagi farog‘atli turmushdan voz kechdi, hayot mazmunini izlab topish maqsadida dunyo bo‘ylab sayohatga otlandi. Bir kuni ma’rifatga erishgan Budda in- son son-sanoqsiz marotaba tug‘ilishi va va- fot etishini tushunib yetadi. Keyingi hayotda odamning kim bo‘lib tug‘ilishi ham uning sa’y-harakatlari va amallariga bog‘liq bo‘ladi, degan xulosaga keladi. Budda va uning izdoshlari bo‘lgan bud- daviylar inson yolg‘on so‘zlamasligi, mol- davlat to‘plamasligi, tirik mavjudotlar qonini to‘kmasligi lozim, deb hisoblaydilar. Shu sa- babli inson har qanday xohish-istaklardan voz kechishi zarur, negaki har qanday xo- hish-istak azob-uqubatga olib keladi. Avvaliga buddaviylarda xudo bo‘lmagan, chunki ular xudolar inson azob-uqubatlarini yengillashtira olmaydi, deb hisoblaganlar. Bi- roq ko‘p o‘tmay, Buddaning o‘zi xudoga ayla- nadi. Bugun ham buddaviylik ibodatxonalari- da uning haykallarini ko‘rish mumkin. Budda nilufar gulida teran o‘ylarga cho‘mgancha qilt etmay, ko‘zlarini yumib, chordona qurib o‘tirgan holatda tasvirlanadi. Budda O‘zingizni sinang! Chandragupta – ... Buddaviylik – ... Ashoka – ... Budda – ... Eslab qoling! Budda diniga Budda nomini olgan shahzo- da Sid dhartha Gautama asos solgan. 68 Savol va topshiriqlar 1. Mil. avv. VII–VI asrlarda Hindistonda qaysi davlatlar vujudga keldi? 2. Buyuk jahongirlardan qaysi biriga Hindiston davlatini bo‘ysundirish nasib etmadi? Nima uchun? 3. Maurya davlati asoschisi kim? 4. Qaysi hukmdor davrida Maurya davlati ri- vojlanishda yuksak pog‘onalarga erishdi? 5. Hindlarning eng ahamiyatli kashfi yot va ixti- rolarini aytib bering. 6. Hindlar qaysi dinni «xudolarsiz din» deyish- gan? 17-§. Qadimgi Xitoy sivilizatsiyalari Xitoyda sivilizatsiya ildizlari Misr, Mesopotamiya va Hin- distondagi kabi Xitoyda ham qadimgi sivilizatsiyalar Xu- anxe va Yantszi degan katta Xuanxe daryosi Tayanch konspekt mil. avv. VII–VI asrlar – Magadha, Koshala, Malla davlatlari mil. avv. 327-yil – Makedoniyalik Alek- sandrning Hindistonga yurishlari Chandragupta – Maurya davlatining asos- chisi, poytaxti Pataliputra bo‘lgan mil. avv. III asr – Ashoka hukmronligi – Hindistonning gullab-yashnashi davri ixtirolar: raqamlar, «nol» raqami, shaxmat «Mahabharat», «Ramayana» – xalq dos- tonlari buddaviylik – «xudolarsiz din» Eslab qoling! Avvaliga buddaviy- larda xudo bo‘lmagan. Chunki ular xudolar inson azob- uqubatlarini yengillashtira olmaydi, deb hisoblaganlar. 69 daryolar bo‘ylarida vujudga kelgan. Mil. avv. 3-ming yillikning oxirlarida qadimgi Xitoy hududida ilk davlat Xuanxe daryosining o‘rta oqimida paydo b‘oladi. Bu davlatni Sya sulo- lasi hukmdorlari boshqarib turganlar. Shan qabilasining boshlig‘i Sya sulolasi podshosini taxtdan ag‘darib, davlatni o‘ziga bo‘ysundir- gan. Xitoy amaldori Sholi dalasi Shu tariqa davlat nomi ham uning bosh shahri nomi kabi « Shan » deb atal- gan. Mil. avv. 3-ming yillikning Shan- ga qo‘shni chjou qabilasi bostirib kiradi, uning hukmdori Shan yerlarini o‘zinikiga Qadimgi Xitoy Chendu Dunxuan Chansha Loyan Xao (Sian) Szi (Pekin) Tayvan o. Xaynan o. Mil. avv. II ming yillikda Shan davlatning hududi Milodiy II asrda xalq qo‘zg‘olonlari bo‘lib o‘tgan joylar JANUBIY XITOY DENGIZI Panyuy (Guanchjou) Buyuk Xitoy devori Xuanxe Yantszi Eslab qoling! Xitoyda qadimgi sivi- lizatsiyalar Xuanxe va Yantszi daryo- lari bo‘ylarida vujudga kel- gan. 70 qo‘shib oladi va « Chjou » degan katta davlat- ni bunyod etadi. Davlat ulkanligi bois hukm- dorlar uni « Osmon ostidagi podsholik », o‘zlarini esa «Osmon o‘g‘illari» deb atash- gan. Butun Shimoliy Xitoy ana shu davlat tarkibiga kirgan. Xitoy aholisi mashg‘ulotlari Dehqonchilik Xitoyda azal- dan e’tiborli va faxrli kasb hisoblab kelingan. Asosiy dehqonchilik ekinlari javdar va bug‘doy bo‘lgan. Keyinchalik xitoyliklar sholi yetishtira boshladilar, sholi urug‘i Hindistondan keltiril- gan. Xitoy aholisi «choy» daraxtini ham yetish- tirganlar, uning barglaridan shifobaxsh ichim- lik bo‘lmish «choy» tayyorlanadi. Choy tez orada butun jahonga tarqaldi. Tut daraxtini yetishtirish Xitoy aholisining asosiy mashg‘ulotlaridan biri bo‘lgan. Tut bargi bilan ipak qurti boqiladi. Ipak qurtlari pillalarga tolalarni o‘raydi, pilladan esa nihoyatda yengil va nafi s mato bo‘lmish ipak shoyi tayyorlanadi. Xitoy «ko‘p podsholiklar» davrida Miloddan avvalgi VIII –VII asrlarda Chjou davlatining markaziy hokimiyati zaifl a- sha boshladi. Ayrim viloyatlar noiblari pod- sho hokimiyatidan ozod bo‘lishga intilar edi- lar. Xitoyga ko‘chmanchi qabilalar hujum qila boshlaganidan foydalangan chekka vilo yatlar aholisi ajralib chiqib, o‘z davlatilar ni tashkil Boy amaldorning turar joyi Chjou davlati hukmdori O‘zingizni sinang! Xuanxe va Yantszi – ... Shan – ... Chjou – ... 71 eta boshladi. Shu taxlit, miloddan avvalgi VII–V asrlardagi davr tarixda « ko‘p podsho- liklar » davri nomini olgan. Xitoyda ayni ma- halda « kurashayotgan podsholiklar » davri ham boshlanadi. « Zafaryor » – imperiyaning oliy hukmdorlari bilan ajralib chiqqan davlat- lar hukmdorlari o‘rtasida boshlangan urush- lar ikki yuz yildan uzoqroq davom etdi. Bu davr Sin davlati hukmdori o‘zining bar cha ra- qiblarini yo‘q qilib yagona davlat tuzishi b ilan yakunlandi. Savol va topshiriqlar 1. Qaysi daryolar vodiysida Xitoyning ilk sivili- zatsiyalari vujudga kela boshladi? 2. Xitoyda birinchi davlat qachon tashkil top- di? U qanday atalgan? 3. Xitoyning qaysi qadimgi davlati «Osmon ostidagi podsholik» degan nomni olgan edi? 4. Qadimgi Xitoy aholisining asosiy mashg‘u- lotlarini sanab bering. Qog‘oz ishlab chiqarish. Zamonaviy rasm Sin Shixuandi – mar kazlashgan Xitoy hukmdori . Zamonaviy rasm Tayanch konspekt mil. avv. 3-ming yillikning oxirlari – Xitoyda ilk davlatning vujudga kelishi mil. avv. 2-ming yillik – Shan, Chjou davlatlari dehqonchilik – sholi – choy – ipakchilik mil. avv. VII –V asrlar – «ko‘p podsholiklar davri» 72 18-§. Miloddan avvalgi III- milodiy II asrlarda Xitoy Markazlashgan davlatning tashkil topishi Mil. avv. 246-yilda Xitoyni o‘z hokimiyati ostida birlashtirgan hukmdor Sin Shixu- andi nomini qabul qilgan. Bu nom « Sin- ning birinchi hukmdori » degan ma’noni bildiradi. O‘z davlati hududini 36 vilo- yatga taqsimlagan hukmdor har biriga noib- larini rahbar etib tayinladi. Sin Shixuandi hali tirikligidayoq o‘ziga atab maqbara qurishga farmon bergandi. Hashamati va bezaklari jihatidan bu maqbara Misr piramidalari bilan bellasha oladi. Maqba- rani 720 ming odam 37 yil mobaynida bunyod etgan. Maqbara bir necha kvadrat kilometr maydonga joylashgan. Sin Shixuandi qabri- dan hukmdorni «qo‘riqlash» uchun o‘rnatilgan 6 mingta sopol askarlar haykallari topilgan. Buyuk Xitoy devori Sin Shixuandi o‘z davla- tini ko‘chmanchi xunnlar- ning hujumlaridan himoya qilish uchun Shimoliy Xitoy bo‘ylab qurilgan mudofaa devorini yanada mustahkamlash- ni buyurgan. Devorni qurish ishlari dast- lab mil. avvalgi IV asrda boshlangan. Bu devor tarixda Buyuk Xitoy devori deb atal- gan. Uning balandligi 6-10 metr, qalinligi 5-8 metr, uzunligi esa qariyb 4000 kilometrni tashkil etadi. U qadim zamonlarda dushman qo‘shinlari uchun jiddiy to‘siq bo‘lib xizmat qilgan: otliq qo‘shinlar undan oshib o‘ta ol- mas, qal’alarni hujum bilan zabt etishni esa ko‘chmanchilar hali uddalay olishmasdi. Askarlarning sopol haykallari. Sin Shixuandi maqbarasi Eslab qoling! Sin Shixuandi Shimoliy Xi- toy bo‘ylab qurilgan mu- dofaa devorini yanada mus- tahkamlashni bu yurgan. 73 Podsho va amaldorlar devor qurilishida minglab dehqonlarni majburan ishlatganlar. Xitoyda xalq qo‘zg‘olonlari Mil. avv. 206-yilda Sin su- lolasiga qarshi dehqon- lar qo‘zg‘oloniga Lyu Ban boshchilik qilgan. Qo‘zg‘olonchilar poytaxtni egallab oladilar. Shu tariqa Sin podsholigi tugatildi va Xan sulolasi hukmronligida yan- gi davlat barpo etildi. Bu sulola davlati U-Di hukmronligi davrida eng qudratli davlatga aylandi. Sharqning boshqa davlatlaridagi kabi Xi- toyda ham mavjud yerlar hukmdorniki hi- soblangan, aholi soliqlar to‘lab, turli mehnat majburiyatlarini bajarishgan. Og‘ir mehnat evaziga yetishtirilgan hosil ko‘pincha dehqon- ning o‘ziga nasib etavermasdi. Jabr-zulm hamisha xalqning noroziligini kuchaytirib yuboradi. Davlatning turli joyla- rida qo‘zg‘olonlar boshlanib ketadi. Ulardan biri milodning boshlarida « qizil qoshlilar » qo‘zg‘oloni nomini olgandi, chunki qo‘zg‘olon ko‘targanlar o‘z odamlarini chalkashtirib qo‘ymaslik uchun qoshlarini qizil rangga bo‘yab olgan edilar. « Sariq ro‘mollilar » qo‘zg‘oloni II asrda- gi eng yirik isyon bo‘ldi. Qo‘zg‘olon butun mamlakatni qamrab oldi. Faqat hukmdorning yaxshi qurollangan va harbiy ta’lim ko‘rgan qo‘shinlarigina uni bostirishning uddasidan chiqishdi. Xunnlar hujumlari kuchayishi bilan davlat ham zaifl ashdi. Milodiy III asrda Xan davlati uchta podsholikka parchalanib ketdi. Xan sulola- sining hukm- dori – U-Di Xitoydagi xalq qo‘zg‘oloni Buyuk Xitoy devori 74 Qadimgi Xitoy madaniyati Qadimgi Xitoyda o‘ziga xos yuksak madaniyat yaratilgan. Mahalliy aho- lining kundalik hayoti ziroatchilik, hunarmand- chilik, binokorlik va boshqa sohalar bilan bog‘liq bo‘lib, ilmiy bilimlarning rivojlanishini taqozo etgan. Shu tariqa matematika, astronomiya va geografi ya fanlari rivoj topgan. Shuningdek, qadimiy xitoyliklar me’morchilik va haykalta- roshilik sohalarida katta yutuqlarga erish- ganlar. Qadimgi Xitoyda so‘z va jumlalarni ifodalagan iyeroglif yozuvi mavjud bo‘lgan. Avvaliga xitoyliklar bambuk taxtachalarga yozishgan. Bundan 2,5 ming yil muqaddam yozuv uchun bambuk o‘rnida shoyidan foyda- lanishga o‘tildi. Shoyi matolariga mo‘yqalam bilan yozilgan. Endi kitob uzun shoyi par- chasiga o‘xshar va tayoqchaga o‘ralardi. Download 3.93 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|