«Yangiyo‘l Poligraf Servis» Toshkent – 2017 A. S. Sagdullayev, V. A. Kostetskiy tarix qadimgi dunyo
Download 3.93 Kb. Pdf ko'rish
|
|
Qadimgi temirchilar Eslab qoling! Temirdan birinchi bo‘lib Kichik Osiyo- dagi xettlar foy dalana boshlagan- lar (mil. avv. XIV–XIII asr- lar), keyinroq ularga qo‘shni bo‘lgan Mesopota- miya, Eron, Kavkazorti mamlakatlari- ning aholisi ham temirdan foydalanishga o‘tganlar. 26 Temirdan birinchi bo‘lib Kichik Osiyoda- gi xettlar (mil. avv. XIV–XIII asrlar), so‘ngra qo‘shni mintaqalardagi (Mesopotamiya, Eron, Kavkazorti) xalqlar foydalana boshlaganlar. Temir buyumlarning tarqalishi sekinlik bilan borgan. Sof temir tabiatda kamyob metal bo‘lgani uchun undan dastlab zeb-ziynat buyumlari yasashda foydalanishgan. Shunday buyum- lar Misr fi r’avni Tutanxamon maqbarasidan va Kavkazdagi Maykop qo‘rg‘oni yodgorligidan topilgan. Mehnat qurollarining temirdan yasalishi eng avvalo, dehqonchilikning rivojiga ta’sir qildi. Temir omoch va boltalar paydo bo‘ldi. Bu mehnat qurollari katta maydonlarda dehqon- chilikning rivojlanishiga imkon yaratib berdi. Miloddan avvalgi IX-VIII asrlarda te- mirdan yasalgan ilk mehnat qurollari O‘rta Osi yodan ham topilgan. Ijtimoiy tuzum Temir qurollarning keng tar- qalishi mehnat unumdorligini oshirdi. Bu esa ishlab chiqa- rishning yanada rivojlanishiga zamin yaratdi. Qabila-urug‘ oqsoqollarining ta’siri tobora kuchaya borgan. Doimiy harbiy to‘qnashuvlar sharoitida qabilalar ittifoqlari paydo bo‘ldi. Bu ittifoqlarga harbiy sardorlardan saylangan kishilar rahbarlik qilganlar, jamiyat esa harbiy demokratiya tamoyillari asosida yashay bosh- ladi. Temir asri boshlarida O‘rta Osiyoda aholi to‘rtta guruhga bo‘lindi: kohinlar, jangchilar, dehqonlar, hunarmandlar. Kamon o‘qlarining temir uchlari Bronzadan yasalgan qozon. Mil. avv. VI–V asr Eslab qoling! Harbiy demo- kratiya – ilk davlatchilikka o‘tish davrida qabilalar ittifoq- lariga saylab qo‘yilgan har- biy sardorlar boshchilik qil- gan boshqaruv shakli. 27 O‘rta Osiyo jamiyati asosini tashkil et- gan « nmana » – katta patriarxal oilasi ha- qida «Avesto»dan bilamiz. Bir necha «nma- na»lar urug‘ jamoasi – « vis »ni tashkil etgan. Hududiy qo‘shnichilik jamoasi esa « varzana » deb nomlangan. Bunday jamoalar qabilaga – « zantu »ga birlashgan. O‘z hududini himoya qilish uchun bir qancha qabilalar ittifoqqa – « dax’yu »ga uyushishgan. O‘rta Osiyoda temir asriga o‘tish davrida jamiyatning tuzili- shi shunday bo‘lgan. Savol va topshiriqlar 1. Temir buyumlardan foydalanish qachon boshlangan? 2. Temirdan mehnat qurollari yasash- ning b oshlanishi jamiyatda qanday o‘z- garishlarga olib keldi? 3. «Avesto»da patriarxal oila, urug‘chilik jamoasi va qabila qanday nomlangan? Temirdan ishlangan xanjar va qin. Mil. avv. I ming yillik Temir pichoq. Mil. avv. VII –VI asrlar mil. avv. XIV–XIII asrlar – xettlar (Kichik Osiyo) birinchi bo‘lib temir- dan mehnat qurollari yasaganlar mil. avv. IX–VIII asrlar – O‘rta Osiyoda temirdan yasalgan ilk mehnat qurollari urug‘chilik jamoasi – qo‘shnichilik jamoasi harbiy demokratiyaga o‘tish «Avesto»: nmana, vis, varzana, zantu, dax’yu Tayanch konspekt Eslab qoling! Ijtimoiy tuzum taraqqiyoti: ibtidoiy to‘da → urug‘ → qabila → qa- bilalar ittifoqi. 28 6-§. Nil vodiysi va uning aholisi Misr – Nil in’omi O‘zi bilan birga huzurbaxsh salqin havo va mo‘l-ko‘l hosilni olib kelguvchi sersuv Nil viqor bilan oqadi. Ulug‘vor daryo Afrikaning shi- moli-sharqida sivilizatsiya vujudga kelishi uchun zamin yaratgan. Bir qancha shoxob- chalarga bo‘linib oquv chi Nil daryosi borib- borib O‘rtayer dengiziga quyiladi. Nil daryosi quyilish joyini yunonlar delta deb atashgan. Chunki dengizga quyiluvchi shoxobchalar ning to‘la-to‘kis manzarasi uchburchaksimon, ya ’ni yunoncha «delta» harfi ga o‘xshash bo‘lgan. Nil 6 ming kilometr uzunlikdagi to‘lib oqadigan katta daryodir. Daryoning guyi gismi 3 km dan 22 kilometrgacha kenglik- dagi qora tuproqli serhosil dalalardan iborat. Vodiyliklar yurtga – «Qora tuproq» yoki «Nil in’omi» deb nom berishgan. Qadim o‘tgan zamonlarda Nil vodiysi odam o‘tolmaydigan, papirus butalari bir- biriga chirmashib ketgan botqoqliklar bilan qoplangandi. Suvlarda son-sanoqsiz yirtqich timsohlar kun kechirar, quruq yerlarida yov- voyi hayvonlar galasi sang‘ib yurar, botqoq- zorlarida esa zaharli ilonlar yashar edi. Vaqt o‘tgani sayin iqlim o‘zgarib bordi, suv ham yildan-yilga kamayaverdi, Shimoliy Afrika ham cho‘lga aylana bordi. Odamlar Nil vodiysi va deltasini o‘zlashtira boshladilar. Shu tarzda II - BO‘LIM QADIMGI SHARQ VA O‘RTA OSIY O Nil daryosi qirg‘oqlarida Nil vodiysi Eslab qoling! Nil daryosi borib-borib O‘rtayer den- giziga quyiladi. Nil daryosi qu yilish joyini yunonlar delta deb atashgan. 29 ziroatchilik aholining asosiy mashg‘ulotiga aylandi. Mil. avv. 4 ming yillik boshlarida odamlar Nil daryosi qirg‘oqlaridagi yerlarni o‘zlashtirishga bel bog‘ladilar. Misrliklarning mashg‘ulotlari Nil daryosi dalalarni suvga bostirib, keng-mo‘l oqqan yillarda misrlik dehqonlarning hosili ham ba- rakali bo‘lgan. Misrlik dehqonlar bug‘doy va arpa, shu- ningdek, poliz ekinlarini ekishgan, yetishtiril- gan kanopdan esa gazlama to‘qishgan. Nil vodiysida uzum, qovun, anor, xurmo, piyoz, bodring, loviya kabi meva va sabzavot yetish- tirilardi. Qadimgi zamonda yerga omoch bi- lan ishlov berib, urug‘ qo‘lda sepilgach, urug‘likni yerga singdirish uchun qoramol- larni daladan haydab o‘tishgan. Mehnat qurollari takomillashishi bilan ziroatchilar omoch va hayvonlar kuchidan foydala- na boshlashdi. Misrliklar sigir, qo‘y-ech- ki, cho‘chqalarni boqishgan. Ziroatchilar ho‘kizlardan dala ishlarida foydalanishgan. Misr dehqonlari yerga urug‘ sochish va hosilni yig‘ishtirib olish ishlarini g‘ayriodatiy muddatda o‘tkazishgan. Iyul-sentabr oylarida ular dam olishar va urug‘likni ekishga hozir- lashardi. Negaki, bu mahalda barcha dalalarni suv bosardi. Kuzda dalalarga urug‘ ekilgan. Qishda esa hosil yig‘im-terimi boshlangan. Boshoqlarni mis o‘roqlar bilan o‘rib olib, so‘ngra maxsus joyga tashib, bug‘doy yoki arpa bog‘lamlari ustidan hayvonlarni haydab o‘tib, hosilni yan- chishgan. Xirmonjoydan chiqqan don sopol xumlarda saqlangan. Bu tadbir donni son- Misr podshohligi Tutmos II va Tutmos III hukmronligi davrida Misr chegaralari. Misr fir’avnlari muhim yurishlarining yo‘nalishlari. Asosiy dehqonchilik yerlari. Nil daryosi vodiysi Quddus Falastin Bibl Kadesh Tir Asvon Kipr o. 30 sanoqsiz kemiruvchilar – zararkunandalardan omon saqlardi. Hunarmand- chilikning rivojlanishi Qadimgi Misr hunarmandla- rining 30 dan ziyod kasb-kor- lari bo‘lgan. Misgarlar misni eritib, undan mehnat qurollari quyishardi. Ku- lollar loydan turli-tuman idish-tovoqlar yasab, idishlarni xumdonda pishirishgan. Quruvchilar saroylar, ibodatxonalar va uylar bunyod etish- gan. Oddiy misrliklarning uyi loy suvalgan pa- pirus poyalaridan, zodagonlarning uylari esa oftobda quritilgan xom g‘ishtdan qurilgan. Fir’avnlarning saroylari va ibodatxonalar toshdan barpo etilgan. Duradgorlar deraza va eshiklar yasashardi. Kemasozlar qamishdan qayiqlar, yog‘ochdan esa kema lar yasagan- lar. To‘quvchilar kiyim-ke chak uchun gazmol- lar tayyorlashar, tikuvchilar esa liboslar tiki- shardi. Misr davlatining tashkil topishi Odamlar Nil vodiysidagi ser- mashaqqat turmush sharoiti- ga moslasha boshladi. Tar- qoq manzilgohlar « nom » deb atalgan kichik davlatlarga birlashdi. Har bir davlatni « nomarx » – boshqargan. Vaqt o‘tishi bilan nomarxlar hukmdorlarga – podsholarga aylanishdi. Misrda ikkita podsho hukmdorlik qilgan. Bittasi Quyi (Shimoliy) Misrda, boshqasi esa Yuqori (Janubiy) Misrda davlatni boshqargan. Mil. avv. 3000-yilda ikkala davlat o‘rtasida boshlangan urushda Yuqori Misr hukmdori Menes g‘alaba qozondi. U birlashgan mam- lakatning birinchi hukmdori – fi r’avni bo‘ldi. Yagona va birlashgan davlat uchun yangi poytaxt bo‘lmish Memfi s shahri barpo etildi. Savdo-sotiq Misr fi r’avnlarining tojlari 31 Dalada yerga ishlov berish Kanallar va ariqlar yordamida ekinlarni sug‘orish O‘zingizni sinang! « Nom » – ... Menes – ... Memfi s va Fiva – ... Fir’avn – ... Ko‘p yillar mobaynida «nom»lar hukmdor- lari o‘z mol-mulkini ko‘paytirib oldi, natijada Misr mustaqil davlatlarga aylangan alohida «nom»larga parchalanib ketdi. Vaqt o‘tishi bi- lan mamlakatning qayta birlashuvi ro‘y berdi. Bu davlatning poytaxti Fiva shahri bo‘lgan. Olimlar Misr tarixini Ilk , Qadimgi, O‘rta, Yangi va So‘nggi podsholik davrlariga ajratishgan. Tayanch konspekt Afrika shimoliy-sharqi – mil. avv. 4-ming yillik boshi Nil uzunligi – 6 ming km → delta → O‘rtayer dengizi Nil vodiysi – kengligi 3 km dan 22 km gacha, dehqonchilik, chorvachilik papirus – uylar qurilishi davlatlar – «nom» – «nomarx» mil. avv. 3000- yil – Yagona birlashgan Misr poytaxt – Memfi s Savol va topshiriqlar 1. Nega misrliklar o‘z mamlakatini «Nil in’omi» deya ta’rifl ashgan? 2. Qadimgi Misrning tabiiy sharoiti nima sa- babdan dehqonchilik uchun qulay edi? 3. O‘zingizni Qadimgi Misr dehqoni sifa- tida t asavvur qilib, misrlik dehqonlarning mehnati haqida hikoya qiling. Eslab qoling! Olimlar Misr ta rixini Ilk, Qadimgi, O‘rta, Yangi va So‘nggi podsholik davrlariga ajratganlar. 32 7-§. Qadimgi Misr Qadimgi misrliklarning qo‘shnilari Misr janubdan Nubiya bi- lan chegaradosh bo‘lgan. Bu mamlakatga misrliklar Nil bo‘ylab oltin, qatron, fi l suyagi, nodir navli yog‘ochlarni ayirboshlash uchun borganlar. Misr g‘arbida, Liviya cho‘lida shu nomdagi mamlakat joylashgan edi. Sahro aholisi ko‘ch- manchi chorvadorlar bo‘lgan. Quyi Misrdagi Memfi s shahri orqali o‘tadigan yo‘l Sinay yarim oroliga olib borgan, bu yerda esa mis qazib olingan. Sinay yarimorolidan shimolroqda Falastin , uning yonboshida Suriya joylashgan. Bu mamlakatlar mis va temir rudasiga hamda boshqa foydali qazilmalarga boy bo‘lgan. Misrliklar Falastin va Suriyadan hunar- mandlar yasagan nodir buyumlar va qimmat- baho toshlarni olib kelishgan. Fir’avnlarning istilolari Qadimgi podsholik davri- da Sinay yarimoroli bosib olinadi, mahalliy qabilalar Misrga soliq to‘lay boshlashdi. Fir’avnlar Nu- biya va Liviyaga ham yurish qilib, shaharlar- ni taladilar, asirlar, chorva mollari va boshqa boyliklarni egallab oldilar. O‘rta podsholik fi r’avnlari Janubiy Falastin yerlari va Nubiya shimolini Misrga qo‘shib olishga erishdilar. Mil. avv. XVIII asr oxirida ko‘chmanchi gik- soslar qabilalari Misrga hujum qildi. Misrliklar- ning piyoda qo‘shinlaridan farqli o‘laroq giksos- larning asosiy kuchi otlar qo‘shilgan jangovar aravalari bo‘lgan. Bir askar otlarni boshqarib turgan, ikkinchisi esa kamondan dushman- larni nishonga olib o‘q uzgan. Quyi Misrni bo- Tutanxamon taxti Qadimgi Misr jangchilarining sopoldan yasalgan haykallari Eslab qoling! Nubiya, Fa- lastin, Liviya, va Suriya mamlakatlari qadimgi misr- liklarga qo‘shni bo‘lgan. 33 sib olgan giksoslar misrliklarning shahar va qishloqlariga hujum qildi, ularni ayovsiz taladi va odamlarni asirlikka haydab ketdi. Bu vaqtda O‘rta podsholik ko‘plab mayda « nom »larga bo‘linib ketgandi, ular giksoslarga soliq to‘lardi. Faqat Fiva shahri hukmdorlari- gina giksoslarga itoat qilmadilar. Bosqinchilar zulmidan xalos bo‘lish tarad- dudiga tushib qolgan «nom»lar hukmdorlari Fiva shahri atrofi ga birlasha boshladilar. Bir qancha janglarda Fiva «nom»ining fi r’avni Yaxmos giksoslarni tor-mor etib, bos- qinchilarni Misrdan haydab chiqardi. Itoatsiz hukmdorlarni o‘ziga bo‘ysundirgan Yaxmos yangi fi r’avnlar sulolasi asoschisiga aylandi, ana shu fi r’avn zamonidan Yangi podsholik davri boshlandi. Yangi podsholik hukmdor- lari qo‘shni davlatlar bilan kurashni endi bosqinchi sifatida davom ettirishdi. Fir’avnlar Nubiya va Old Osiyo mamlakatlariga hujumni boshlab yubordilar. Fir’avn Tutmos II Falastin, Finikiya va Suriyani istilo qilishni boshladi. Undan keyin fir’avn Tutmos III yurishlarni davom etdi. Old Osiyoda misrliklar hukmronligi o‘rnatildi. Bo‘ysundirilgan xalqlar misrliklardan naf- ratlanib, o‘z erk va ozodliklari uchun kurash- ganlar. Misr fi r’avnlari bir necha yil mahalliy qabilalar bilan urushdilar. Bu fi r’avnlar sillasini quritdi, davlat zaifl ashib qoldi, Yangi podsholik ham alohida «nom»larga tarqalib ketdi. Tutmos III jangchilari shaharga hujum qilmoqda 3 – Tarix, 6-sinf. Fir’avnlar yurishlarining natijalari Eslab qoling! Fir’avn Yax- mos giksoslar- ni tor-mor etib, bosqinchilarni Misrdan hay- dab chiqardi. Yaxmos yangi fi r’avnlar sulo- lasi asoschisi- ga aylandi va Yangi podsho- lik davri bosh- landi. 34 Mil. avv. VII asrda Misr yana yagona davlatga birlashdi, mamlakat iqtisodiyoti va madaniyatida yuksa lish boshlandi. Ammo tez orada Misrga yangi bir dushman bostirib ki- radi. Forslardan ulkan lashkar to‘plagan sha- hanshoh Kir II ning o‘g‘li Kambiz II mil. avv. 525-yilda Misrni bosib oldi. Savol va topshiriqlar 1. Qadimgi Misrga qo‘shni bo‘lgan davlatlarni sanab bering va ularni xaritadan ko‘rsating. 2. Qadimgi Misr fi r’avnlari qaysi mamlakatlarni bosib olgan edi? 3. Nima sababdan ko‘chmanchi giksoslar Misr uchun dahshatli kuchga aylandi? 4. Qaysi fi r’avn hukmronligi davrida giksoslarni mamlakatdan haydab chiqarishga erishildi? Apis. Buqa timsolidagi hosildorlik xudosi Misrliklarni qadimgi fors podshosi Kambiz II asirlikka olib ketmoqda O‘zingizni sinang! Giksoslar – ... Yaxmos – ... Tutmos III – ... Tayanch konspekt Misr qo‘shnilari – Nubiya, Liviya, Falastin, Suriya Qo‘shni mamlakatlarning Misr tomonidan bosib olinishi Quyi Misrning giksoslar tomoni dan bosib olinishi – mil. avv. XVIII asr Yaxmos → giksoslarning quvg‘in qilinishi → Yangi podsholik Mil. avv. 525-yil – Misrning fors shohi Kambiz II tomonidan bosib olinishi Eslab qoling! Kir II ning o‘g‘li Kambiz II mil. avv. 525-yilda Misrni bosib oldi. 35 8-§. Qadimgi Misrda din Misrliklarning xudolari Misr aholisi uchun din kun- dalik turmushning ajralmas bir bo‘lagi hisoblangan. Qadimgi misrliklar xudolar hayvonlar siymosi- ga o‘tib olib, mushuk, qo‘y, ho‘kiz, arslon, sigir shaklida odamlar orasida yashaydi, deb hi- soblashgan. Misrliklar xudolarning bir qancha joni mav- jud: ulardan biri hayvon tanasida, boshqasi esa haykalida yashaydi, deb o‘ylashgan. Kohinlar – ibodatxona ruhoniylari, xudolarni dindorlar in’om tariqasida keltirgan narsalar bilan boqish kerak, deb ishonishgan. Qadimgi Misr podsholigining poytaxti Memfi sning bosh xudosi – Ptax bo‘lgan. Ptax misrliklar e’tiqodicha, shunchalik qudratliki, uni asl qiyofasida ko‘rishning iloji yo‘q. Shu sa- babli ham bu xudoning Yer yuzidagi qiyofasi Apis bo‘lib, u peshanasi va belida oq qashqasi bo‘lgan qora ho‘kiz timsolida tasavvur etilgan. Mil. avv. 2-ming yillikdan boshlab esa Qu- yosh xudosi Amon-Ra fi r’avnlarning bosh ilohi va homiysi hisoblangan. Dastavval ikkita xudo bo‘lgan: Fiva shahri homiysi Amon va Quyosh xudosi Ra, so‘ngra ikkalasi yagona xudoga birlashgan. Fir’avnlar Quyosh xudosining o‘g‘illari dir, hukmdorlar hamma ishni o‘zining samoviy o tasi amri bilan amalga oshiradi, degan qa- rash mavjud bo‘lgan. Xapi – Nil xudosi – Misrdagi hayotning bir- lamchi manbai va posboni, Osiris – yerosti saltanati xudosi hisoblangan. Rivoyatda ayti- lishicha, Osiris Misrning ilk podsholaridan biri bo‘lib, o‘z xalqini dehqonchilikka o‘rgatgan. Bi- Isida – Osi- risning xotini Quyosh xu do- si – Amon-Ra Tot – Oy, donishmandlik va tabobat xudosi 36 rodari Set esa, Osirisni o‘ldiradi. Ammo Osiris- ning xotini Isida uni mumiyolagan va qayta tiriltirgan ekan. O‘shandan boshlab jon qaytib keladigan bo‘lishi uchun barcha marhumlar mumiyolanadi. Kohinlar va ibodatxonalar Kohinlar xudolar va odamlar o‘rtasida vositachi bo‘lishgan. Kohinlar diniy marosimlarni bi- lar, qurbonlik o‘tkazar edilar. Kundalik turmush- da ham kohinlarsiz biron ish qilish mushkul edi. Kohinlar Nil toshqini vaqtini, qachon urug‘lik sochish va hosilni yig‘ishtirib olish muddatini aniq bilishgan. Barcha «nom»larda ibodatxo- nalar bo‘lgan, fi r’avnlar ularga katta-katta boy- lik va yerlar hadya etishardi. Savol va topshiriqlar 1. Misrliklarning hayvon timsolidagi xudolarga sig‘inishi haqida so‘zlab bering. 2. Nima uchun fi r’avnlar Quyosh xudosi o‘gillari hisoblangan? Anubis – marhumlar va mumi- yolanganlar xudosi Maat – haqiqat va adolat ilohasi Xatxor – musiqa, go‘zallik va sevgi ilohasi O‘zingizni sinang! Ptax – ... Xatxor – ... Apis – ... Isida – ... Amon-Ra – ... Maat – ... Tot – ... Osiris – ... Tayanch konspekt misrliklar, xudolar odamlar orasida ya- shaydi, deb hisoblashgan Amon-Ra Ptax → Apis Xapi, Osiris, Tot, Set, Isida, Xatxor, Anubis, Maat ibodatxonalar → kohinlar → qurbonlik qilish 37 3. Rivoyatlarga ko‘ra, qaysi xudo misrliklarni dehqonchilikka o‘rgatgan? 4. Qadimgi Misr xudolarini sanab bering. 5. Misr kohinlari nufuzi va kuch-qudratining sababi nimada? 9-§. Piramidalar va daxmalar Download 3.93 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|