«Yangiyo‘l Poligraf Servis» Toshkent – 2017 A. S. Sagdullayev, V. A. Kostetskiy tarix qadimgi dunyo
Download 3.93 Kb. Pdf ko'rish
|
|
Hamma narsa vaqtdan qo‘rqadi, vaqt esa piramidalardan! Qadimgi va O‘rta podsho- liklar davrida misrliklar barpo etgan ulkan pirami- dalar, (fi r’avnlar dafn etila- digan joy) – maqbaralar bo‘lgan. O‘tgan ming yilliklar davomida ko‘pdan ko‘p shaharlar va davlatlar yo‘q bo‘lib ketdi, ibodatxonalar va saroylar xarobaga aylandi. Faqat piramida- lar vaqtdan qo‘rqmaydi. Faqat piramidalar- gina to‘rt ming yildan oshiq vaqt davomida o‘zgarmasdan turibdi. Eng mashhur piramidalar Memfi s shahri yaqinida uch fi r’avn – Xufu , Xafra va Men- kaura uchun bunyod etilgan. Bu piramida- lar jahonning yetti mo‘jizasidan biri bo‘lib, ular hozirga qadar saqlanib qolgan birdan- bir inshootlardir. Eng katta piramida Xufu uchun (yunonlar uni Xeops deb atashgan) mil. avv. 2600-yil atrofi da qurilgan. Uning ba- landligi 147 metr bo‘lgan. Piramidalar qurilishi uchun toshlar Nil daryosining o‘ng sohilidagi yassi tog‘lardan olib kelingan. Piramida har biri ikki tonnadan og‘irroq bo‘lgan 2,5 million dona tosh bo‘laklaridan tashkil topgan. Piramida ichida dahliz bilan tutashtirilgan bir qancha xonalardan iborat bo‘lgan. Ulardan birida fi r’avnning mumiyolangan jasadi solin- gan toshtobut – sarkofag joylashgan. Piramida qurilishida Qadimda piramidalar vodiysining ko‘rinishi «Sahro shohi» – sfinks 38 Daxmalar ichi devorlari esa munojotlar va qarg‘ishlardan iborat bitiklar bilan qoplangan. Ular fi r’avnni himoya qilishi va o‘zga hayotga o‘tayotganida unga yordam berishi nazarda tutilgan. Piramidalarni sfi nks – tanasi sherniki va boshi odamniki bo‘lgan ulkan haykal qo‘riqlaydi. «Sahro shohi» – sfi nks haykali toshdan ishlan- gan bo‘lib, uning balandligi 20 metrga teng. Yangi podsholik davriga kelib ehrom qur- may qo‘yishdi. Fir’avnlarni tog‘larga o‘yilgan tosh maqbaralarga dafn etadigan bo‘lishdi. Eng mashhur maqbara fi r’avn Tutanxamon ga tegishli bo‘lgan. Maqbara ichidagi tasavvurga sig‘maydigan boyliklar bizga qadar yetib kel- gan. Mumiyolash Qadimgi misrliklar inson vafot etganidan keyin marhumlar saltanatiga ketadi, o‘sha yer- da umrini davom ettiradi, deb hisoblashgan. Ammo marhumlar saltanatidagi hayot, misrlik- lar fi kricha, Osiris sudining natijalariga bog‘liq bo‘ladi. Tarozining bir pallasiga marhumning yuragi, boshqasiga esa qush patlari qo‘yiladi. Mabodo tarozi pallalari tenglashsa, demak in- son bu dunyodagi hayotida faqat ezgu ishlar qilgan bo‘ladi, u vafot etganidan keyin ajo- yib bir sharoitda umrini davom ettiradi. Yurak og‘irroq kelsa, inson bir talay yomon ishlarni qilgan bo‘lib chiqadi va badbashara max- luqlarga yemish bo‘ladi. Osiris qarshisida go‘zal qiyofada qad rost- lash uchun misrliklar inson jasadini mumi- Ibodatxona devorlari va ustun Tutanxamon 39 yolashgan. Mumiyolash bilan tibbiy bilimlarga ega kohinlar shug‘ullanishgan. Odatda mumiyolash qariyb 70 kun davom etgan. Jasadga maxsus ishlov berilgani- dan keyin ko‘pdan-ko‘p matolar bilan o‘rab chirmashgan, qimmatbaho taqinchoqlar bilan bezashgan. Matolar qati orasiga omad kelti- ruvchi tumorlar qo‘yilgan. Mumiyolash faqat marhumning izida qolgan boy-badavlat qarin- doshlarga nasib etgan. Savol va topshiriqlar 1. Qadimgi Misr hukmdorlari piramidalarni qanday maqsadda barpo ettirishgan? 2. «Hamma narsa vaqtdan qo‘rqadi, vaqt esa piramidalardan!» degan iborani qanday tushunasiz? 3. Misrdagi eng mashhur piramidalar qayerda barpo etilgan? 4. «Sahro shohi» – sfi nksni ta’rifl ab bering. Mushuk ko‘rinishidagi go‘zallik xudo- si – Bastet Osiris – marhumlar dunyosining xudosi O‘zingizni sinang! Piramidalar – ... Mumiyolash – ... Toshtobut – ... Sfi nks – ... Tayanch konspekt piramida – fi r’avn maqbarasi Xufu → Xafra → Menkaura Xufu (yunoncha – Xeops) – mil. avv. 2600- yillar sfi nks Tutanxamon mumiyolash – 70 kun Bastet – go‘zallik ilohasi 40 10-§. Qadimgi Misr madaniyati Yozuv Qadimgi misrliklar yozuvi insoni- yatning ilk yozuvlaridan biri edi. Avvaliga har bir so‘z rasm ko‘rinishida yozil- gan. Yozuvdan duolar va marosimlarni yozib borishda foydalanishgan. Shuning uchun ham uni « muqaddas » yoki « xudolar kalomi » deb nomlashgan. Qadimgi yunonlar ularni « iyeroglifl ar » de- yishgan (« toshga chekilgan muqaddas bitiklar » ma’nosini ang latadi). Yozuvlar maqbaralar- ning devorlariga va xudolar haykallariga o‘yib yozilgan. Yozuv uchun tosh va sopoldan ham foydalanilgan. Misrliklar alifbosi 750 iyeroglifdan iborat bo‘lgan. Har bir so‘z o‘zida bir qancha ramz- lar va timsollarni ifoda etgan. Iyeroglifl arni o‘rganish ancha qiyin ish bo‘lib, savod chiqa- rish ko‘pchilikka ham nasib etavermagan. Iyeroglifl arni qamish qilqalam bilan papirusga, ya’ni papirus poyasidan ishlangan qog‘ozga yozishgan. Turli rangdagi mineral bo‘yoqlar siyoh vazifasini o‘tagan. Ta’lim ola yotganda sopol buyumlar parchasiga yoki ohaktoshga yozishgan. Husnixat san’atini egallagan kishi- lar yuksak saviyadagi ma’lumotli va savodxon kishilar sanalganlar, ular katta imtiyozlarga ega bo‘lib, izzat-hurmatda bo‘lganlar. Iyeroglifl ar sirining kashf etilishi Taniqli fransuz olimi Jak-Fran- sua Shampolyon 1822- yil- da jahonshumul aha mi yatga molik kashfi yot qildi: u birinchi bo‘lib Misr matnlarini o‘qishga erishdi. Bu kashfi yotga Qohira shahridan uncha uzoq bo‘lmagan Rozett shahri yaqinidagi bir toshga chekil- Xattot haykali Papirus Tosh lavha 41 gan qa dimgi Misr va qadimgi yunon tillarida- gi bir xil ma’nodagi bitik sabab bo‘ldi. Yunon tilidan tarjima qilish qiyinchilik tug‘dirmadi, matnlarni taqqoslab ko‘rib, har bir iyeroglif ang latgan ma’noni tushuntirib berish imkoni topildi. Ana shu kashfi yotdan keyin papiruslarga bitilgan ko‘plab matnlar, ibodatxonalar va pi- ramidalar devorlaridagi bitiklar ko‘p asrlik jim- jitlikdan so‘ng «tilga kirdi». Tarixchilar esa Qa- dimgi Misr sivilizatsiyasini o‘rganish uchun muhim va ishonchli manbaga ega bo‘lishdi. Bugungi kunda Rozett bitiktoshi Londondagi Britaniya muzeyida saqlanmoqda. Nazariy bilimlarning dunyoga kelishi Misrda nazariy bilimlarning dunyoga kelishi va rivoj topishi misrliklar ning kun- dalik hayoti bilan bog‘liq bo‘lgan. Ziroatchilar qachon urug‘likni yerga qadash, qay mahalda hosilni yig‘ishtirib olishni bilishi zarur edi. Bu muddatlarni misrliklar yulduzlarga qarab aniq- laganlar. Shu tariqa, astronomiya, ya’ni yul- duzlar haqidagi fan dunyoga keldi. Yulduzlarni kuzata turib misrliklar yil da- vomiyligini 365 kun etib aniq-raso belgi- ladilar, birinchi bo‘lib taqvim tuzdilar, 365 kunni esa 30 kundan 12 oyga taqsimladi- lar, ortib qolgan 5 kunni bayram kunlari sa- nab, hisobga kiritishmadi. Anhorlar qazilayotganda, istalgan imorat va inshootni barpo etayotganda maydon hajmini Astronom-olim Nefertiti – Misr malikasi Misrliklarning tibbiyot asboblari O‘zingizni sinang! Iyeroglifl ar – ... Papirus – ... J.-F. Shampolyon – ... Rozett bitiktoshi – ... 42 o‘lchash zarur edi, shu tariqa geometriya fani – yer yuzasini o‘lchash ilmi dunyoga keldi. Misrliklar nafaqat oddiy arifmetik hisoblash- ni, qolaversa kasrlar, maxrajlar va murakkab hisob-kitoblarni ham bilishgan. Matematika fani ana shu asosda taraqqiy etdi. Misrda asosiy o‘lchov birligi « tirsak » bo‘lib, u tirsakdan barmoqlar uchigacha bo‘lgan uzunlikka teng edi. Qo‘llar uzunligi turlicha bo‘lgani sababli « podsho tirsagi » degan yago- na o‘lchov joriy etilgan, u 52,5 santimetrga teng bo‘lgan. Bundan ham qisqa uzunliklarni o‘lchashda kaft yoki barmoqlardan foydalanil- gan. Misrda vaqt 24 ta bo‘lmaga ajratilgan max- sus idishdan iborat bo‘lgan suv soatlari yor- damida o‘lchangan. Bir bo‘lmadan ikkinchisi- ga oqib o‘tadigan suvning hajmi bir soat deb hisoblangan. Savol va topshiriqlar 1. Qadimgi Misr yozuvining o‘ziga xosligi ni- mada? 2. Nima uchun misrliklar iyeroglifl arni «mu- qaddas kalom» deb atashgan? 3. Misr yozuvini birinchi bo‘lib kim o‘qishga musharraf bo‘lgan? Qanday qilib? Osiris – marhumlar dunyosi hukmdori «Podsho tirsagi» – o‘l- chov birligi Qadimgi Misr suv soati Tayanch konspekt iyeroglifl ar – 750 ta – «xudolar kalomi», «ilohiy bitiklar» papirus Jak-Fransua Shampolyon (1822- yil) Rozett bitiktoshi – qadimgi misr va qadimgi yunon tillari astronomiya → taqvim → geometriya 43 11- §. Mesopotamiya sivilizatsiyalari Tabiiy sharoiti va aholisi Dajla va Frot daryolari oralig‘idagi vodiyni yunonlar Mesopotamiya deb nom- lashgan, bu atamaning tarjimasi Ikki daryo oralig‘i degan ma’noni anglatadi. Odamlar Mesopotamiyaga qadim zamonlarda ko‘chib joylashganlar. Mesopotamiyaga daryolarning toshqin suvlari turli tuproq va tog‘ jinslaridan ibo- rat loyqalarni oqizib kelgan. Ular yerlarni o‘g‘itlagan. Shu sababli Mesopotamiya yer lari ishlov berish uchun qulay, serunum bo‘lgan. Qishda surunkali yomg‘ir va daryolar tosh- qini bo‘lib turgani sababli Mesopotamiyada jahondagi eng qadimiy rivoyatlardan biri – Yer yuzini butunlay suv bosishi to‘g‘risidagi To‘fon rivoyati dunyoga kelgan. Mil. avv. 4 ming yillikda Mesopotami- y a da shumerlar manzilgohlari vujudga kela boshladi. Ular Janubiy Mesopotamiyaga joy- lashib, bu yurtni Shumer deb ataydilar. Mam- lakatning Akkad deb atalgan shimoliy qismiga chor vadorlar – akkadlar o‘rnashdi. Mesopotamiya aholisining mashg‘ulotlari Mesopotamiya aholisi- ning asosiy mashg‘uloti dehqonchilik bo‘lgan. Dajla va Frot daryolarining har yilgi toshqinlari mahalida suv bilan birga dalalarga unumdor loyqa oqib kelgan. Kotib ish ustida Shumer sopol idishlari O‘zingizni sinang! Shumer – ... Akkad – ... 44 Mesopotamiyada yog‘och va metall singari xo‘jalik uchun zarur materiallar bo‘lmagan, ammo don mo‘l-ko‘l yetishtirilgan, chorva mol- lari ko‘p bo‘lgan. Shuning uchun Mesopota- mi ya aholisi savdo-sotiq bilan ham shug‘ulla- nardi. Qo‘shni Kavkazorti va Eron o‘lkalaridan donga ayirboshlab oltin, mis, kumush, qalayi va noyob toshlarni keltirishardi. Mesopotamiya Mesopotamiyada turli mahsulotlar va hunar mandchilik buyumlari bilan savdo qilish- gan. Metall buyumlar, zeb-ziynatlar, qurol- yarog‘ va kulolchilik buyumlari ayniqsa qadr- langan. Savdo-sotiqda kumush quymasi pul o‘rnida ishlatilgan. Mesopotamiyadagi og‘irlik o‘lchovi « mino » 550 gramm kumushga baro- bar bo‘lgan. Mil. avv. 4-ming yillikda shumerlar ja- hondagi eng qadimgi yozuvlardan biri mixxat- ni ixtiro qilishgan. Shumerlar uchi o‘tkirlangan tayoqchalar bilan loy taxtachalarga yozish- gan. Shumerlar bilimdon, tajribali quruv chilar va hunarmandlar bo‘lishgan. Shahar- davlatlar Vaqt o‘tishi bilan asta-sekin man- zilgohlar nihoyatda kengayib ket- di. Mesopotamiyada Uruk , Umma , Lagash , Xurmo daraxti – «Hayot daraxti» Qadimgi shumerlar Shumer ta’siri doirasi Frot Umma Sippar Fors ko‘rfazi Dajla Uruk Lagash Ur Kish AKKAD SHUMER ELAM Eslab qoling! Shumerlar Janubiy Meso- potamiyaga joylashib, bu yurtni Shumer deb atadilar. Mesopotami- yaning Akkad deb atalgan shimoliy qismi- ga ko‘chmanchi chorvadorlar – akkadlar o‘rnashdi. 45 Ur va boshqa shaharlar vujudga kela bosh- ladi. Ular shahar va unga tutash dehqonchilik tumanlaridan iborat bo‘lgan shahar-davlatlar edi. Har bir shaharning hukmdori oliy xudo – shahar homiysi hisoblangan. Xudo nomidan kohinlar hukmronlik qil- gan. Xudolar ibodatxonasi esa davlatdagi hokimiyat markazi bo‘lgan. Mesopotamiya- ning qadimiy ibodatxonalari – zikkuratlar xom g‘ishtdan terib chiqilgan muhtasham zinapo- yali inshoot bo‘lgan. Quyosh xudosi Shamash alohida ehtirom- ga sazovor bo‘lgan iloh, oliy hakam hisoblanib, yovuz ishlari uchun odamlarni sud qilgan. Shuningdek, shumerliklar Oy xudosi Sina , suv xudosi Ea , hosildorlik va sevgi, urush va g‘alaba ilohasi Ishtarga sig‘inganlar. Mesopotamiyaning katta yer-mulklari hukmdorlar va kohinlar qo‘l ostida bo‘lgan. Dalalarga qullar va erkin yollanma ishchilar ishlov berishgan. Shaharlar tevaragida is- tiqomat qiluvchi aholi kichik-kichik yer ulush- lariga ega bo‘lgan. O‘z oilasini boqish uchun kambag‘allar podsho va ibodatxona mulklari- da ishlaganlar. Shumer shaharlari mudofaa devorlari bi- lan o‘rab olingan edi. Shaharning bosh darvo- zasidan boshlangan ko‘chalar markaziy may- donga, ibodatxona va hukmdor saroyiga olib borgan. Qurilish tosh, xom va pishgan g‘isht bilan amalga oshirilgan. Ibodatxonalar xudolar haykallari bilan hashamatli bezatilgan edi. Urush paytida shahar aholisi sardorni say- lagan. Bora-bora ularning nufuzi ortib, sar- dorlar muntazam hukmronlik qila boshladi- lar. Ularni podsholar deb atashgan. Podsho Shumerning Ur shahri Mixxat yozuvi Eslab qoling! Mesopotami- yada Uruk, Umma, La- gash, Ur va boshqa sha- harlar yuzaga kelgan. Ular shahar-davlat- lar edi. 46 shahar-davlatni aslzodalar, kohinlar va harbiy qo‘shinlarga tayangan holda amaldorlar yor- damida idora qilgan. Gilgamish haqidagi rivoyat Mesopotamiya rivo- yatlarining eng sevimli qahramoni Gilgamish Uruk shahri podshosi bo‘lgan. Uning hayoti keyinchalik ko‘plab afsonalarga aylangan. Afsonada aytilishicha, Gilgamish dun- yoga kelgandan keyin, mamlakat hukmdori bo‘lmish bobosi nevarasi undan taxtni tortib olishidan vahimaga tushib, Gilgamishni jar- ga tashlab yuborishga farmoyish beradi. Jarga uloqtirilgan Gilgamishni uchib ketayot gan burgut tutib olib, ko‘tarib ketadi va uni bir bog‘bonga eltib beradi. Bog‘bon Gilgamishni mehr bilan parvarishlab tarbi- yalaydi. Balog‘atga yetgan Gilgamish bobo- sidan hokimiyatni tortib oladi va o‘zi Uruk shahrini boshqarishga kirishadi. Gilgamish Enkidu degan pahlavon bilan do‘st tutinadi. Ikkalasi bir bo‘lib yovuz maxluqotlarga qar- shi kurashadilar, shu sababli ma’budlar En- kiduni jazolaydilar va u halok bo‘ladi. Boqiy hayotga erishish uchun Gilgamish dengiz tubida o‘sadigan sehrli giyohni izlab topadi, uni o‘z xalqi bilan baham ko‘rishga qaror qiladi. Ammo iziga qaytayotganida bir ko‘lga cho‘milgani tushadi, bu paytda, gul- ning isini ilon sezib qoladi va mehrigiyoni o‘g‘irlab ketadi. O‘shandan beri, afsonada aytilishicha, ilonlar har yili po‘stini tashlab yasharishar emish. Gilgamish esa jonajon shahri devor- lari uni himoya etishini, ezgu ishlari uni umr- boqiy qilishini tushunib yetadi. Uruk shahri podshosi Gilgamish. Ossuriya bo ‘ rtma tasviri Ishtar – hosildorlik, sevgi va urush ilohasi 47 Akkadning yuksalishi Shahar-davlatlar bir-birlari bi- lan tinimsiz urishar edi. Ana shu urushlar natijasida Sar- gon I butun Mesopotamiya podshosi bo‘ladi. U mil. avv. 3-ming yillikning ikkinchi yarmida Akkad va Shumer shaharlarini o‘z hokimi yati ostida birlashtiradi. Savdo-sotiqni rivojlantirish maqsadida S argon I barcha shaharlar uchun yagona bo‘lgan uzunlik, maydon va og‘irlik o‘lchovini joriy etadi. U jahon tarixida birinchi bo‘lib muntazam qo‘shin tuzadi. Bu lashkar 5400 na- far jangchidan iborat bo‘lgan, keyinchalik esa ular Sargon I ga ko‘plab shaharlar va qo‘shni mamlakatlarni zabt etishga imkoniyat yarat- gan katta qo‘shinning asosiy kuchiga aylan- gan. Sargon I vafotidan keyin uning taxtiga o‘tirgan vorislariga mamlakatda alanga olib turgan qo‘zg‘olonlarni bostirishga to‘g‘ri keldi. Mil. avv. 2-ming yillikning boshlarida Shu- mer-Akkad davlati ko‘chmanchi qabilalar zar- basidan parchalanib ketdi. Urdagi katta zikkurat (ibodatxona) Sargon I – Shumer- Akkad shohi Gulni olib qochayotgan ilon.Gilgamish haqidagi afsonaga ishlangan rasm Eslab qoling! Mesopotamiya rivoyatlari ning eng sevimli qahramoni Gil gamish hisob lanadi. U Uruk shahri- ning podshosi va ko‘plab afso nalar qahramoni bo‘lgan. 48 Savol va topshiriqlar 1. Xaritadan Ikki daryo oralig‘ida joylashgan shahar-davlatlarni toping. 2. Tarixiy atamalar lug‘atidan foydalanib, «si- vilizatsiya» tushunchasiga izoh bering. 3. Ikki daryo oralig‘i qadimda qanday atalgan? 4. Mesopotamiyaning qaysi qismlari shumer- lar va akkadlar tomonidan o‘zlashtirilgan edi? Qachon? 5. Tasavvur qiling, qadimgi savdogar sifatida siz Dajla daryosi orqali kemada turli mah- sulotlar bilan suzib, Shumerning qaysi sha harlarida savdo-sotiq ishlarini amalga oshirish imkoniyatiga ega bo‘lardingiz? Xa- ritadan foydalanib hikoya qiling. Tayanch konspekt Mesopotamiya → Ikki daryo oralig‘i (Dajla va Frot daryolari oralig‘i) dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo- sotiq shaharlar – Uruk, Umma, Lagash, Ur zikkuratlar – ibodatxonalar xudolar – Shamash, Sina, Ea, Ishtar Gilgamish – Uruk shohi Sargon I – Shumer-Akkad shohi mil. avv. 2-ming yillik – Shumer-Akkad davlatining parchalanishi. Gilgamish haqidagi rivoyat. M ixxat Eslab qoling! Shoh Sar- gon I mil. avv. 3-ming- yillikning ik- kinchi yarmida o‘z hukmronligi ostida Akkad va Shumer shaharlarini birlashtirdi, qo‘shni mam- lakatlarni zabt etib, «to‘rt iqlim mamlakatlari podshosi» un- vonini oldi. 49 12-§. Bobil podsholigi Bobil – «xudolar darvozasi» Miloddan avvalgi II-ming yil- likda Bobil podsholigi Meso- potamiya janubidagi eng yirik qudratli davlatga aylandi. Bobil qulay geografi k o‘ringa ega bo‘lib, Frot va Dajla daryolari- ning o‘zanlari bir-biriga yaqinlashib ketadi- gan hududda joylashgandi. Kemalarda turli mahsulotlar bilan suzib kelgan savdogar lar bu shaharga qo‘nib o‘tishar. «Bobil» so‘zining o‘zi esa « xudolar darvozasi » degan ma’noni anglatadi. Bobil shahrida ajoyib saroylar, muhtasham ibodat xonalar bo‘lgan. Bobilning bosh ko‘chasi g‘alaba ilohasi Ishtar darvozasidan boshlangan. Bobil davla- tida dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo- sotiq rivojlangan. Ammo o‘zaro urushlar ham bo‘lib turgan. Download 3.93 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|