•Yaxlitlik (butunlik)

Kriptologiya- “maxfiy kodlar”ni yaratish va buzish 
fani va sanati; •Kriptografiya– “maxfiy kodlar”ni 
yaratish bilan shug’ullanadi; •Kriptotahlil– “maxfiy 
kodlar”ni buzish bilan shug’ullanadi;
•Kripto– 
yuqoridagi 
tushunchalarga 
(hattok 
ibundanda ortig’iga) sinonim bo’lib, kontekst 
ma’nosiga ko’ra farqlanadi. 
Shifrlash jarayoni boshlang’ich axborot ustida orqaga 
qaytadigan 
matematik, mantiqiy 
va boshqa 

---

o’zgartirishlarni o’tkazishdir, buning natijasida 
shifrlangan axborot harflarning, raqamlarning, 
boshqa belgilarning tartibsiz to’plami ko’rinishiga 
egadir. 
6. Kriptografiyaning 
asosiy 
tushunchalari: 
alifbo, 
simmetrik va ochiq kalitli shifrlash, deshifrlash, 
kriptotizim tushunchalarini izohlang.
•Shifr yoki kriptotizim ma’lumotni shifrlash uchun 
foydalaniladi.Haqiqiy shifrlanmagan ma’lumot ochiq 
matn deb atalib,shifrlashning natijasi shifr matn deb 
ataladi.Haqiqiy ma’lumotni qayta tiklash uchun shifr 
matnni deshifrlash zarur bo’ladi. Kalit kriptotizimni 
shifrlash 
va 
deshifrlash 
uchun 
sozlashda 
foydalaniladi. 
Alfavit-axborotni ifodalash uchun foydalaniladigan 
chekli sondagi belgila rto’plami.Misollar sifatida: 
•o’ttiz oltita belgidan (harfdan) iborat o’zbek tili 
alfaviti; •o’ttiz ikkita belgidan (harfdan) iborat rus tili 
alfaviti; •yigirma sakkizta belgidan (harfdan) iborat 
lotin alfaviti; •ikki yuzi ellik oltita belgidan iborat 
ASSII kompyuter belgilarining alfaviti; •binar 
alfavit,ya’ni 0 va 1 belgilardan iborat bo’lgan alfavit; 
•sakkizlik va o’n oltilik sanoq sistemalari belgilaridan 
iborat bo’lgan alfavitlarni keltirish mumkin. 
•Simmetrik shifrlarda ma’lumotni shifrlash va 
deshifrlash uchun bir xil kalitdan foydalaniladi. 
•Bundan 
tashqari 
ochiq 
kalitli 
(assimetrik)
kriptotizimlar mavjud bo’lib, unda shifrlash va 
deshifrlash uchun turlicha kalitlardan foydalaniladi. 
•Turli kalitlardan foydalanilgani bois,shifrlash kalitini 
oshkor qilsa bo’ladi va shuni uchun ochiq kalitni 
kriptotizim 
deb 
ataladi. 
•Ochiq 
kalitini 
kriptotizimlarda shifrlash kalitini ochiq kaliti deb 
atalsa,deshifrlash kalitini shaxsiy kalit deb ataladi. 
•Simmetrik 
kalitli 
kriptotizimlarda 
esa 
kalit 
simmetrik kalit deb ataladi 
7. Kodlash va shifrlash hamda kriptografiya va 
steganografiya 
tushunchalari 
orasidagi 
farqni 
tushuntiring 
•Kodlash– ma’lumotni osongina qaytarish uchun 
hammaga (hattoki hujumchiga ham) ochiq bo’lgan 
sxema yordamida ma’lumotlarni boshqa formatga 
o’zgartirishdir. •Kodlash ma’lumotlardan foydalanish 
qulayligini ta’minlash uchun amalga oshiriladi va 
hamma 
uchun 
ochiq 
bo’lgan 
sxemalardan 
foydalaniladi. 
•Masalan, 
ASCII, 
UNICODE, 
URLEncoding, base64. 
Stenanografiya–bu maxfiy xabarni soxta xabarichiga 
berkitish orqali aloqani yashirish hisoblanadi. 
•Boshqa so’z bilan aytganda steganografiyaning 
asosiy g’oyasi– bu maxfiy ma’lumotlarning mavjudligi 
haqidagi 
shubhani 
oldini 
olish 
hisoblanadi. 
•Kriptografiyada esa jo’natuvchi faqat ochiq matn 
ko’rinishidagi xabar yuborishi mumkin, bunda u 
xabarni ochiq tarmoq
(masalan, 
Internet) 
orqali 
uzatishdan 
oldin 
shifrlangan matnga o’zgartiradi.Ushbu shifrlangan 
xabar qabul qiluvchiga kelganida esa yana oddiy 
matn ko’rinishiga qaytariladi.
•Umumiy holda ma’lumotni shifrlashdan asosiy 
maqsad (simmetrik yoki ochiq kalitli kriptografik 
tizimlar asosida farqi yo’q) – ma’lumotni maxfiyligini 
qolganlardan sir tutishdir. 
8. Kriptografiyaning asosiy bo’limlari, simmetrik kalitli, 
ochiq kalitli va xeshfunksiyalarni tushuntiring. 
•Simmetrik 
shifrlarda 
ma’lumotnishifrlash 
va 
Deshifrlash uchun bir xil kalitdan foydalaniladi.
•Bundan tashqari ochiq kalitli (assimetrik) kripto 
tizimlar mavjud bo’lib, unda shifrlash va deshifrlash 
uchun turlicha kalitlardan foydalaniladi. •Turli 
kalitlardan foydalanilgani bois, shifrlash kalitini 
oshkor qilsa bo’ladi va shuni uchun ochiq kalitni 
kriptotizim 
deb 
ataladi. 
•Ochiq 
kalitini 
kriptotizimlarda shifrlash kalitini ochiq kaliti deb 
atalsa, deshifrlash kalitini shaxsiy kalit deb 
ataladi.Simmetrik kalitli kriptotizimlarda esa kalit 
simmetrik kalit deb ataladi.