Yer. Yerning shakli. Yerning oʻz oʻqi atrofida va quyosh atrofida aylanishi. Kun va tun almashinishi. Yil fasllarining almashinishi. Ekvator. Meridian va parallel chiziqlar. Globus. Xarita. Oy, Uning fazolari. Reja

YER. YERNING SHAKLI. YERNING OʻZ OʻQI ATROFIDA VA QUYOSH ATROFIDA AYLANISHI. KUN VA TUN ALMASHINISHI. YIL FASLLARINING ALMASHINISHI. EKVATOR. MERIDIAN VA PARALLEL CHIZIQLAR. GLOBUS. XARITA. OY, UNING FAZOLARI.

Reja:

1. 
   Yerning shakli. yerning oʻz oʻqi atrofida va quyosh atrofida aylanishi
   
2. 
   Kun va tun almashinishi.
   
3. 
   Yil fasllarining almashinishi.
   
4. 
   Ekvator.
   
5. 
   Meridian va parallel chiziqlar.
   
6. 
   Globus.
   
7. 
   Xarita.
   
8. 
   Oy, uning fazolari.
   

1.Yerning shakli. yerning oʻz oʻqi atrofida va quyosh atrofida aylanishi
Yaqin o‘tmishda Yerning sharsimonligi shu dalillar bilan isbotlangan. Hozirgi kosmik asrimizda bunday dalillarga hojat yo‘q. Yeming sharsimonligini hozir hamma tan olgan. Chunki fazogir kosmonavtlar Yeming sharsimon shaklda ekanligini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rdilar va uni rasmga oldilar.
XVII asrning yarmigacha Yer aniq shar shaklida deb hisoblab kelingan. Keyinchalik bunday tasvvurning to‘g‘riligiga shubha bilan qarashga majbur etuvchi faktlar vujudga kelgan. Mana shulardan biri: 1672-yilda Parijdan Kayyennaga (Janubiy Amerika) astronomik soat olib borilgan. Kayyennada bu soat sutkasiga 2 minut 28 sekund orqada qola boshlagan. Bunga og‘irlik kuchining, binobarin, mayatnik tebranish tezligining ekvatorga tomon kamayib borishi sabab bo‘lgan. Og‘irlik kuchining qutblardan ekvatorga tomon kamayib borishi Yer qutblarining siqiqligiga bog‘liq. Bir toshni ipga bog‘lab gir aylantirsangiz, ip tortilib tarang bo‘ladi, hatto uzilib ketishi ham mumkin. Bunga toshni aylantirganda vujudga keladigan markazdan qochuvchi kuch sabab bo‘ladi. Yer shari doimo aylanib turganligidan unga ham markazdan qochuvchi kuch uzluksiz ta’sir etadi. Ana shu kuch ta’sirida Yerning qutblari biroz siqilib, Yer salgina yassilangan - ellips shakliga kirgan. Yer nihoyatda katta bo‘lganligi sababli uning tortish kuchi ham katta; Yer sharsimon bo‘lganligidan Quyosh nuri yerga turli geografik kengliklarda turli burchak bilan, masalan, ekvator atrofiga tik, qutbiy rayonlarga yotiq tushadi. Shuning uchun ekvator atrofida issiq, qutbiy rayonlarda sovuq bo‘ladi.
Yer - Quyosh sistemasidagi Quyoshdan uzoqligi jihatdan uchinchi (Merkuriy, Venera sayyoralaridan keyin) sayyora. U oʻz oʻqi atrofida va aylanaga juda yaqin boʻlgan elliptik orbita boʻyicha Quyosh atrofida aylanib turadi. Hajmi va massasi jihatidan Yer katta sayyoralar ichida (Yupiter, Saturn, Uran, Neptundan keyin) beshinchi oʻrinda.
Yer sharining harakati. Yerning o`z o`qi atrofida va quyosh atrofida aylanishi. Kun va tun almashishi. Yerning andozasi bo`lmish globusni hammangiz ko`rgansiz. Globusda Yer shar qiya holda tasvirlanadi. Yerning o`qi haqiqatan ham qiya va bu biz uchun katta ahamiyatga ega. Faqat Yerning o`qi globus yoki velosiped g’ildiragiga o`xshar ekan, deb o`ylamang. Yerning o`qi to`g’ri chiziqdir, uni xayolan Shimoliy va Janubiy qutblar o`rtasidan o`tkazish mumkin. Yerning o`qi qiyaligi tufayli ham biz yashab turgan joyda fasllar almashadi, yoz o`rniga kuz, kuz o`rniga qish, qish o’rniga bahor va bahor o`rniga yoz keladi. Bunga ishonch hosil qilish uchun quyidagicha tajriba o`tkazing: bitta globus va stol chirog’i oling. Unda Yerni globus, stol chirog`ini esa Quyosh deb faraz qiling. Agar siz globus ushlagan qo`lingizni chiroq atrofida aylantirsangiz, Quyosh Janubiy va Shimoliy yarim sharlarni bir xil yoritmayotganini ko`rasiz. Shimoliy yarim sharga ko`proq yorug’lik tushganda, u yerda yoz, Janubiy yarim sharda qish bo`ladi. Janubiy yarim sharda yoz bo`lganda, Shimoliy yarim sharda qish bo`ladi. Globus va chiroq tun va kun almashinuvini tasavvur qilishingizda ham yordam beradi. Endi globusdan o`zingiz yashadigan joyni toping-da, u yerga to`g’nog’ichni qadab qo`ying. Globusni chiroq atrofida aylantirganingizda, siz yashayotgan joyda goh tun, goh kunduzi bo`lganini ko`rasiz. 360 gradus burilishi bu Yerning o`z o`qi atrofida to`liq bir marta aylanib chiqishi) uchun 23 soat 56 minut 4,091 sekund vaqt ketadi. Ming yillar davomida Yerning aylanish tezligi hech qachon o`zgarmagan, doimiydir, degan qarash mavjud edi. Ammo, bir oz bo`lsada, og’ish, baribir, kuzatilgan. Dengiz suvining ko`tarilishi bilan bog’liq ishqalanish va Yer qobig’ida ro`y berayetgan o`zgarishlar natijasida kun har yuz yilda sekundning mingdan bir ulushiga uzayib bormoqda. Olimlar bu o`ta oz o`zgarishlarni ham kuzatib, o`lchab turishibdi. Yer, shuningdek, Quyosh atrofida ham aylanadi. Yer ham boshqa sayoralar kabi ma'lum orbita bo`ylab Quyoshdan uzoq-yaqinligiga bog’liq tezlik bilan harakat qiladi. Sayyoralar Quyoshga yaqin kelganida tezroq harakat qilishadi.
Yerning aylanish oʻqi tekislikka 66°33´ burchak ostida qiyshaygan; tufayli bu sodir bo'ladi. Quyosh Shimoliy tropik (23°27´sh.n.) ustidan boʻlganda, yoz Shimoliy yarimsharda boshlanadi va Yer Quyoshdan eng uzoq masofada joylashgan.
Quyosh janubiy tropikdan (23 ° 27 ° S) ko'tarilganda, janubiy yarim sharda yoz boshlanadi.
Shimoliy yarim sharda qish shu vaqtda boshlanadi. Oy, Quyosh va boshqa sayyoralarni jalb qilish yer o'qining moyillik burchagini o'zgartirmaydi, balki uning aylana konus bo'ylab harakatlanishiga olib keladi. Bu harakat presessiya deb ataladi.
Shimoliy qutb Shimoliy yulduz tomon ishora qiladi. Kelgusi 12 000 yil ichida erning o'qi pretsessiya natijasida taxminan yarmini bosib o'tadi va Vega yulduziga yo'naltiriladi.
Taxminan 25,800 yil presessiyaning to'liq tsiklini tashkil etadi va iqlim aylanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi.
Yiliga ikki marta, Quyosh to'g'ridan-to'g'ri ekvator ustida bo'lganda va oyda ikki marta, Oy shunga o'xshash holatda bo'lsa, pretsessiya tufayli tortishish nolga kamayadi va pretsessiya tezligining davriy o'sishi va pasayishi kuzatiladi.
Er o'qining bunday tebranish harakatlari har 18,6 yilda eng yuqori cho'qqiga chiqadigan nutatsiya deb nomlanadi. Iqlimga ta'siri bo'yicha bu davriylik ikkinchi o'rinda turadi fasllarning o'zgarishi.
Yerning kunlik aylanishi dunyoning shimoliy qutbidan qaralganda, Yerning soat miliga teskari yoki g'arbdan sharqqa qarab harakati. Yerning aylanishi kunning uzunligini belgilaydi va kun va tunning o'zgarishiga olib keladi.
Yer o'z o'qi atrofida 23 soat 56 daqiqa 4,09 soniyada bir marta aylanadi. Quyosh atrofida bir aylanish davrida Yer taxminan 365 ¼ aylanishni amalga oshiradi, bu bir yil yoki 365 ¼ kun.
Har to'rt yilda taqvimga yana bir kun qo'shiladi, chunki har bir bunday burilish uchun, butun kundan tashqari, kunning yana chorak qismi sarflanadi. Yerning aylanishi Oyning tortishish kuchini asta-sekin sekinlashtiradi va kunni har asrning 1/1000 qismiga uzaytiradi.
Geologik ma'lumotlarga ko'ra, Yerning aylanish tezligi o'zgarishi mumkin, ammo 5% dan ko'p emas.
Quyosh atrofida Yer g'arbdan sharqqa yo'nalishda taxminan 107 000 km / soat tezlikda aylanaga yaqin elliptik orbita bo'ylab aylanadi. Quyoshgacha bo'lgan o'rtacha masofa 149,598 ming km, eng kichik va eng katta masofa o'rtasidagi farq 4,8 million km.
Yer orbitasining ekssentrikligi (aylanadan og'ishi) 94 ming yillik tsikl davomida bir oz o'zgaradi. Murakkab iqlim tsiklining shakllanishiga Quyoshgacha bo'lgan masofaning o'zgarishi yordam beradi va muzlik davrida muzliklarning oldinga siljishi va chekinishi uning alohida bosqichlari bilan bog'liq deb ishoniladi.
Yerning o'z o'qi atrofida aylanishi(1-rasm). Yer o'qi uchun xayoliy chiziq olinadi, u atrofida aylanadi. Bu o'q ekliptika tekisligiga perpendikulyar dan 23 ° 27 "burilgan. Yerning o'qi ikki nuqtada er yuzasi bilan kesishadi - qutblar - Shimoliy va Janubiy. Shimoliy qutbdan qaralganda, Yerning aylanishi sodir bo'ladi. soat sohasi farqli o'laroq yoki, odatda, g'arbdan sharqqa qarab. Sayyora bir kunda o'z o'qi atrofida to'liq aylanadi.
Bir kun vaqt birligidir. Alohida yulduz va quyosh kunlari.

• 
  yulduz kuni Yerning yulduzlarga nisbatan oʻz oʻqi atrofida aylanishi uchun ketadigan vaqt. Ular 23 soat 56 daqiqa 4 soniyaga teng.
  
• 
  quyosh kuni Yerning quyoshga nisbatan oʻz oʻqi atrofida aylanishi uchun ketadigan vaqt.
  

Sayyoramizning o'z o'qi atrofida aylanish burchagi barcha kengliklarda bir xil. Bir soat ichida Yer yuzasidagi har bir nuqta oʻzining dastlabki holatidan 15° ga siljiydi. Ammo shu bilan birga, harakat tezligi geografik kenglik bilan teskari proportsionaldir: ekvatorda u 464 m / s, 65 ° kenglikda esa atigi 195 m / s ni tashkil qiladi.
Yerning oʻz oʻqi atrofida aylanishini 1851-yilda J.Fuko oʻz tajribasida isbotlagan. Parijda, Panteonda gumbaz ostida mayatnik osilgan va uning ostida bo'linishlar bilan aylana bo'lgan. Har bir keyingi harakat bilan mayatnik yangi bo'linishlarda bo'lib chiqdi. Bu mayatnik ostidagi Yer yuzasi aylansagina yuz berishi mumkin. Mayatnikning burilish tekisligining ekvatordagi holati o'zgarmaydi, chunki tekislik meridianga to'g'ri keladi. Yerning eksenel aylanishi muhim geografik oqibatlarga olib keladi.
Yer aylanayotganda markazdan qochma kuch paydo bo'ladi, bu sayyora shaklini shakllantirishda muhim rol o'ynaydi va tortishish kuchini kamaytiradi.