Yillarga mO’ljallangan O’zbekiston Respublikasining bank tizimini isloҳ qilish strategiyasi tO’grisida

Tijorat banklari va ularning tashkiliy tuzilishi

Tarixiy taraqqiyot davomida banklar mablaglarni yigish, saqlab berish, kredit-ҳisob va boshqa turli xil vositachilik o’eratsiyalarini bajarib kelganliklari sabab, banklar kredit muassasa bO’lib, foyda olish maqsadida bank barcha risklarni O’ziga qabul qilgan ҳolda o’eratsiyalarini amalga oshiradilar. O’zbekiston Res’ublikasining 1996 yil 26 a’relda qabul qilingan “Banklar va bank faoliyati tO’grisida» gi qonunyning 1-moddasiga asosan “Bank-tijorat tashkiloti bO’lib, bank faoliyati deb ҳisoblanadigan quyidagi faoliyat turlari majmuini amalga oshiradigan yahni:

• 
  yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qilish ҳamda qabul qilingan mablaglardan tavakkal qilib kredit berish yoki investitsiyalash uchun foydalanish;
  
• 
  tO’lovlarni amalga oshirish bilan shugullanuvchi yuridik shaxsdir. Demak, bank barcha riskni O’z zimmasiga olib, yuridik va jismoniy shaxslarning ‘ul mablaglarini jalb qilib, bank resurslarini tashkil qilgan ҳolda, bu mablaglarni muddatlilik, qaytarib berishlik, tO’lovlilik va tahminlanganlik shartlari asosida O’z nomidan joylashtiradi, ҳamda yuridik va jismoniy shaxslar O’rtasidagi ҳisob-kitob va vositachilik o’eratsiyalarini olib boruvchi kredit muassasa ҳisoblanadi.
  

Bahzi adabiyotlarda «bank-bu korxona», deb ҳam izoҳ beriladi. Mahlumki, bank yaxlit olingan korxona sifatida ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirmaydi. Tijorat banklarining faoliyatini korxona faoliyatiga shu jiҳatdan O’xshatish mumkinki, tijorat banklari ҳam korxonalar singari O’z faoliyatini O’z daromadini kO’’aytirishga qaratadi, lekin korxonalar faoliyatidan farqli ravishda banklar shu asosida birinchidan, O’z tahsischilari –aktsiyadorlarining manfaatlarini, ikkinchidan, O’z mijozlarining manfaatlarini ҳimoya qilishni tahminlaydi.
Tijorat banklariga, bizning fikrimizcha shunchaki «korxona» emas, balki
«maxsus korxona» deb qarash zarur. CHunki tijorat banklari ssuda ka’itali ҳarakatini amalga oshiradi va shu asosda bank O’z aktsiyadorlariga, ‘aychilariga foyda olishni tahminlaydi.
Tijorat banklari bank tizimining muҳim bO’gini bO’lib, kredit resurslarining asosiy qismi shu banklarda yigiladi va bu banklar xuquqiy, jismoniy shaxslarga O’z xizmatlarini kO’rsatadilar.
Bank bu shunday korxonaki, unda xom ashyo bO’lib de’ozit va qO’yilmalar ҳisoblansa, oxirgi tovar – bu berilgan ssudalardir. De’ozit va qO’yilmalar jalb qilingan qarz mablaglari, berilgan ssudalar esa – joylashtirilgan mablaglar bO’lib ҳisoblanadi.
Ҳar xil jismoniy shaxslar va tashkilotlardan ‘ul mablaglarini jalb qilish uchun, qarz ҳajmiga qarab mahlum summani foizlar shaklida tO’lash kerak. BO’lmasa mablag qO’yuvchilar, yoki boshqa bankni tanlaydilar, yoki ‘ul saqlashni boshqa shakllariga O’tadilar: masalan, oltin sotib olish, valyuta sotib olish yoki boshqa moliyaviy vositachilar xizmatlaridan foydalanish va boshqalar. ‘ul saqlash shaklini tanlashda mablag qO’yuvchini ikkita muҳim omil qiziqtiradi: moliyaviy vositachilarning ishonchliligi va daromad olish darajasi (qarzga tO’lanadigan foizlar)dir.
Boshqa tomondan, bank ssuda berganda uning summasiga qarab ssuda foizi shaklida tO’lov undiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklarining bozor munosabatlarining subhektlari bilan aloqasi yanada kengayadi va chuqurlashib boradi. Bank bu ҳolda barcha mablaglari ҳarakatini boshqarib boradi.
Bu ikkita foiz stavkalari O’rtasida farq -bank daromadining asosiy manbasi bO’lib, iqtisodiy adabiyotlarda u “marja” nomi bilan yuritiladi.
SHunday qilib, marja-bu jalb qilinuvchi va joylashtiriladigan qarz va ssuda foiz stavkalari O’rtasidagi farqdir.
Banklar mablaglarni jalb qilish va joylashtirish yO’li bilan barcha ‘ul mablaglari ҳarakatini boshqarib boradi.
Bankning asosiy faoliyati vositachilik bilan bogliq bO’lib, u ‘ul mablaglarni qarz beruvchidan qarz oluvchilarga O’tkazish bilan bogliq bO’lgan o’eratsiyalarni bajarishdan iborat. Banklar bilan bir qatorda ‘ul mablaglari ҳarakatini boshqa moliyaviy va kredit tashkilotlari, investitsion fondlar, sugurta kom’aniyalari ҳam amalga oshiradilar. Biroq, bankning moliyaviy risklarning subhekti sifatida yuqorida keltirilgan boshqa subhektlar faoliyatidan farq qiladigan ikkita O’ziga xos xususiyati mavjud: