Yodgorliklarini

Peshtoqlar. Peshtoqlarni binolaming kirish qismiga urg‘u berish maqsadida 
usti baland qilib serhasham ravoqli qilib ishlangan. Peshtoq binoning hashamatli, 
baland, bezakdor m e’moriy bo lagi bo'lib. devor sathidan bo'rttirib chiqariladi.

---

Peshtoqlar 0 ‘zbekistonning deyarli barcha me’moriy yodgorliklarda masjid, 
rnaqbara, m adrasalarda, karvonsaroy kabi inshootlarning kirish qism ida 
qo'llanilgan. M adrasalarda peshtoqlardan miyonsaroylarga (markaziy xona) va 
hujralarga o ‘tiladi. Peshtoqning devorlari qalin olingan, asosan to ‘rtburchakli 
g ‘isli(iarda, ch u q u r ravoqli qilib ishlangan. Ravoqlarni ichki qismlari ganchli, 
m uqarnasli, sirkor koshinlar, kesma parchinlar liar xil ranglarda ishlangan. 
Peshtoqlarning qanoslari har xil ranglarda girih, Lslimiy va o'sim liksim on 
naqshlar hattoki hayvonlarni ham tasviri kesma parchin va sirli koshinlarda 
zarhal bilan bezatilib ishlangan. Sam arqanddagi Sherdor madrasasi misol bo‘la 
oladi. Peshtoqning tepa qismida kitobalar bo‘lib, unga hikmatli so‘zlar, arab 
yozuvida Q ur’o ndan oyatlar, tarixiy sanalar, ko'fiy, sulsiy yozuvlar, xattotni 
y o k i m e ’m o rn i is m la ri b itilg a n y o z u v la r y o z ilg a n . D e v o r y u z a la ri 
to ‘g ‘rito‘rtburchak yoki g‘ishtin mavjli, jim jim ador qilib terilgan b o ‘lib, ikki 
tom onida “dahanalar" ravoqli qilib ishlangan. Ayiim maqbaralarning peshtog‘iga 
kirishda shu maqbaraga tegishli dahm alar qo‘yilgan va yozuvlar bilan bezatil- 
gan. Peshtoqlar binolarning kompozitsiyasida katta o ‘rin egallaydi, ularga ma- 
hobat, go’zallik bag'ishlaydi. Peshtoqlar m adrasalarda to ‘rt, uch va ikki qara- 
m a-qarshi tom onlarga ham qurilgan.
Eshiklar. B ino va inshootlarga, xoualarga va hovlining kiraverishiga 
o ‘rnatiladigan qopqa — eshik deyiladi.
D a sta w a l m illiy m e’m orchilikda tu ra r jo y binolarida eshiklar ju d a sodda 
bir tab aq ali esh ik lar k o 'rin ish id a b o 'lib , xonalarni issiq, sovuqdan saqlash, 
m uhofaza qilish m aqsadida y o g'ochdan ishlangan. Xonalarga yorug'lik tush- 
ishi u c h u n yuqori qism ida darchalar ishlangan. K eyinchalik yog‘o ch eshiklar 
iJcki tavaqali o ‘ym akor, naqshinkor qilib ishlangan. Eshiklar faqat tu rar 
jo y binolarida em as, jam oat binolarida, masjid, m adrasalarda ham o ‘ym akor 
eshiklar keng q o 'lla n ilg a n . Z am onaviy arxitekturada XX asrning ikkinchi 
yarm idan boshlab eshiklar te m ir am om in sterjenlarga oynali qilib ishlanib, 
ko‘p ro q ja m o a t, n ia ’m uriy, k in oteatrlarda m uzey, konsert zallarida keng 
q o 'llan ilg an . Bu binoning arxitekturasiga m oslab olingan. Bu b ilan b ir qa- 
to rd a o ‘rm o n la r naqshlj esh ik lar o ‘z badiiyJigini y o 'q o tm ay m uzeylarda. 
m illiy te a t r l a r d a k e n g q o 'l l a n i l i b k e lm o q d a . H o z ir l s tiq lo l y illa ri 
m e ’m o rc h ilig id a ham m illiy n a q s h in k o r e sh ik la r, m illiy a n ’a n a la rn i 
yo‘qotm agan holda q o ‘llanib kelinm oqda. Eshik]i qilib ishlangan choyxona, 
to'y x o n alard a keng q o ‘llanib kelm oqda.
Panjaralar. Panjaralar — m e’moriy bo'lak bo'lib, u kataksim on to'qim a 
shakJda b o ‘iadi. Panjaralar xoaaga yorug‘lik tushirish, havosini alm ashtirib tu - 
rish m aqsadida m e’m oriy yodgorliklarda, jam oa binolarining eshigiga, eshik 
tepasiga, (tobadon) deraza tepasiga, tuynuklarga o'rnatiladi. O chiq ayvonlar- 
da, zinapoyalarda t o ‘siq sifatida q o ‘llanib, ayni paytda bezak vazifasini o'taydi. 
A w aldan panjaralardan to ‘siqlar sifatida ham bog'larni atrofini to lsishda, xon 
saroylarida, tu ra r joy xonalarda panjarali to ‘siqlardan foydalanilgan.
D astlabki to 4siqli panjaralar m arm ardan ishlanib, m arinar koni bor joy- 
larda XV asrlardan — Buxoro, X orazm , Sam arqandda q o ‘llanila boshlagan.

---

Panjaralam i g'ishtni, yog'och taxtachalarni o'zaro qalab ishlangan, ganch- 
dan o'yib yoki qo'yib ishlangan. Toshni o'yib ishlangan, keyinchalik m etallni 
o 'y ib , q o 'y ib ish la n g a n . P a n ja r a la rn i is h la s h d a h a n d a s a v iy , islim iy
(o‘simljksimon) shakllardan foydalanib ishlanib, undan bezak sifatida ham 
foydalanilgan. T urar joylar biuolarida xonalarning tokchalarini bezashda, tax- 
m onlarda ganchli panjaralar k o 'p qo'llanilgan. XX asrning o'rtalaridan boshlab 
0 ‘zbekiston mem orchiligida panjaralardan m a ’m uriy jam oat binolarini beza­
shda ganchli panjara ko‘p qo‘IIanilgan.