Yodgorliklarini

Muqarnas. Ravoqli kosachalardan katakcha ustm a-ust joylashib, tashkil 
topgan tnurakkab shakldagi bezak turi. M ehrob, taxm on yoki ravoqlarning tepa 
qismini yarim gumbaz ko‘rinishga keltirishda keng foydalaniladi. T o ‘g‘ri hoshiya 
turi sharafa deyiladi. Kalla muqarnas asosida yaratilgan kallak — ustunning tepa 
qismi (bezatilgan qismi - boshasi). Kallak ko‘pincha yog'ochdan, b a ’zan sopol- 
dan, toshdan yasalgan. M e'm orchilikda kalla m uqarnas ko 'p qo'Uanilgan. M u- 
qarnasni ishlashda ustalar m uqarnas tarkibidagi har b ir kosachaning ham 
hajmini hisoblashgan.
G um baz ostidagi burchakli shakl bag'al deyiladi.
1-rasm. 
Sinchli devorlar.

---

2 -ra s m . T o'sin va toqi (vassa) lardan tashkil topgan shift.
3 -rasm . 
Masjid ustuni. 
218

---

4 -rasm . 
Xiva ustuni. 
5-rasm. 
Gumbazli inshootning
tarhi va qirqim i.
6-rasm. 
Telpakfurushlar toqisining qirqim i.
7-rasm. 
M adrasa tarzi.

---

fctfH gS
" T
-JL
9 -rasm . 
M arm ar panjara.
--О-г
•> Л}''-/-’ 
■
• •»,/ 
ЩфЗ?..
X,
Щ
Ж
ЗЙ Я
v
4
1
*» 
'
ti
.
v
-iivjjfert; члг.*»
lO-rasm .

---

“ I
*
■ щ р ж & А 'ё.
12-rasm. 
Ganchkor panjara, Samarqand, “a"-um um iy ko'rinishi, 
"b ” va “v" - takrorlanuvchi qism ini chizish sxemasi.

---

---

2-ilova. Loyihaning konstruktiv qismi namunasi.
Sam arqand shahridagi Tilla Q ori m adrasasi konstruksiyasi tahlili va uning 
yechimi haqida
1. Umumiy m a'lum ot
Samarqand shahridagi Registon m e'm oriy ansamblida Tilla Q ori madrasasi 
XVI asrda qurilgan noyob arxitektura yodgorligi hisoblanadi.
Tilla Qori madrasasining qurilganiga 400 yil bo‘lgan b o is a , shu davr 
mobaynida tashqi ta ’sirlar ostida yem irilishlar ro‘y bergan. Obidaga kuchli yer 
qimirlashlari va jam iyatda ro'y bergan siyosiy o ‘zgarishlar o ‘z izini qoldiradi.
Said Roqim qoldirgan yozma m a ’lumotlarga ko‘ra 1701 -yil Tilla Qori masji­
di XVIII asrgacha o'zining asosiy qismini saqlab qolgan.
1818 va 1908-yillarda ro‘y bergan kuchli yer qimirlashlar masjid holatiga 
o'zining m a'Ium ta ’sirini ko‘rsatgan.
M asjidning shu holatiga kelishiga X V III asrgacha ro ‘y bergan tashqi 
ta ’sirlarning oqibatidir.
1970-1980-yiIlar davomida Tilla Qori masjidida ta'm irlash ishlari olibborildi.
T a’mirlash ishlaridagi asosiy ish 1975-yilda masjid ustiga qurilgan gum ba- 
zdan boshlandi (Arxiv materiallari va akadem ik G.A. Pugachenkovaning fikriga 
ko‘ra binoda gum baz bo‘ Igan emas. Bino ustiga tem irbeton halqani o ‘rnatilishi 
bilan gumbazni qurish vaqtincha to ‘xtatib q o ‘yilgan. Zam inga salbiy t a ’sir 
ko'rsatganligi yoki gruntning yuk ko‘tarish qobiliyatini ruxsat etilgan qiymatiga 
yaqinlashgani bunga sabab bo‘lgan).
Masjidning um um iy og‘irligi 5111,58 t b o ‘lgan.
Izlanishlar natijasiga ko‘ra masjid zam inning yuk ko'tarish qobiliyati 1,8 ....
2,0 kg/sm J b o ’lgan. Lekin zaminga tushayotgan yukning qim m ati 2,4 kg/sm 2 
tashkil etadi.
Yukning zaminga ta ’siri boshida m e'y o rd an ortiq edi. lekin gum baz va 
qo'shim cha konstruksiyalami qurilgandan so'ng masjidning um um iy og'irligi 
6222,68 t.tashkil qildi.
N atijada, gruutga tushayotgan yuk 4,0 kg/sm 2 tashkil etdi. Bu ruxsat etil­
gan m iqdordan 2,00 marotaba к о ‘p.
Konstruksiyaning ahvolini yoinonlashishiga shu kuch ta ’sirida deformatsiya- 
ning oshishi sabab bo‘ldi.
Tem irbetondan tayyorlangan gum baztiing og'irligi 600 t. Shu bilan birga, 
masjidning bosh peshtoqini tiklashda arka tem irbetondan qurilgan.
Ilm iy natijalarga asoslanmagan holda bino perim etri bo‘yicha devor ustiga 
tem irbetondan antiseysmik kamar qilingan.
Natijada, qo'shimcha yuk miqdori 1110,8
1
. tashkil etdi, bu esa deformatsiyani 
ortishiga (zaminni c h o ‘kishiga va g'arbiy qism ini og‘ishiga) sabab bo'lgan.
Shunday qilib, ta ’mirlash ham da ilmiy tekshirish ishlari kompleks holda 
olib borilmagan, balki ayrim holatlar uchungina amalga oshirilgan xolos.
Fasad qismining ayrim uchastkalar va unga tegishli qism larida ishlar olib 
borilgan bu esa m achitning umumiy holatiga kam ta ’sir etadi.

---

Shu tartibda qilingan ishlar binoning mustahkamligiga o ‘z ta'sirini ko'rsa- 
tadi (asosiy qilinishi lozim b o ig a n ishlar qolib, q o ‘shim cha ishlar takroran 
qilingan).
Arxiv materiallari va chop etilgan ishlar natijalariga k o ‘ra Tilla Qori m a- 
chitining holatini o'rganish bo'yicha 1880 yildan to shu kungacha juda k o ‘p 
ishlar qilingan. Qilingan ishlarning tahlili shuni ko‘rsatadiki, obidaning hola­
tini saqlash uchun kompleks holda ishlar amalga oshirilmagan.
Konstruksiyaning kuchlanish deformatsiyalanish holati, zaminning gidro- 
geologik holati, poydevor konstruksiyasining avariya holatidagi konstruktiv 
yechim zilzilabardoshlikka oid hisobiy m a’lum otlar haqida rejali instrum ental 
o ‘lchov ishlari olib borilmagan.
2. Masalaning qo'yilishi
M e’m oriy tarixiy obidaning um r boqiyligini ta ’m inlash maqsadida quy­
idagi kompleks ishlam i am alga oshirish lozim:
a) deformatsiya va buzilish holatini aniqlash uchun m uhandislik kuzatuv 
ishini amalga oshirish.
b) konstruktiv va hajm iy rejalashtirish yechim ini o'rganish.
v) m ateriallam ing fizik-m exanik xossalarini o'rganish.
g) seysmometrik va geodezik usuldan foydalanib, rejali kuzatuv ish hamda 
bino cho'kishini va og'ishini aniqlab borish.
d) statik va dinam ik kuchlar ta'sirida konstruksiyadagi kuchlanish-defor- 
matsiyalanish holatini aniqlash.
e) Tilla Qori machitining umrboqiyligini ta'm inlovchi konstruktiv yechimini 
ishlab chiqish.