Yodgorliklarini

7. Tilla Qori machiti konstruksiyasining kuchaytirish yo'llari.
Avariya holatini hisobga olib, shu bilan birga deform atsiyani te
2
lashishi 
(deform atsiyaning o'sishi 1987dan 1998 yillargacha bo'lgan davr mobaynida 
o 'rtach a ytliga 10 mm teng) seysm om etrik, geodezik va gidrogeologik kuza- 
tishlar ham da konstruksiyani hisoblashga asoslanib, Tilla Qori masjidini mus­
tahkam lash 3 bosqicbga amalga oshirish taklif etiladi.
I bosqich
Z a m o n  va poydevorni m ustahkam lash
H ar b ir obida buyuk va yagonadir, m e’moriy-qurilish sohasi bo'yicha, 
tarixiy va xizmat doirasiga ko'ra betakrordir.
Shu m unosabat bilan agar kerakli va yetarli aniq m a'lu m o tlar bo'lsa, har 
b ir m e’m oriy obidani saqlashda individual muhandislik chorasini ko‘rish talab 
qilinadi.
Bu yerda asosiy narsa zam in va poydevorni m ustahkam lashdan iborat.
Tilla Qori tarixiy m e’m oriy obidaning um r boqiyligini va holatini saqlab 
qolishda zam in va poydevorning mustahkamlash yagona yo'l hisoblanadi.
Bino va inshootning zam inini m ustahkam lashni sam arali usuli respublika- 
m iz sharoitida gruntning kimyoviy (silikatizatsiya) usuli hisoblanadi.
1889-yilda qurilgan Odessa opera va balet teatri less gruntining silikatizatsiya 
usuli bilan deform atsiyani turg'unlashtirilgan. Respublikamizda bu usul bilan 
A .N avoiy teatrining zam ini va 0 ‘zbekiston ko'chasida joylashgan (sobiq 
O 'zbekiston M .K .) m a’rmiriy bino poydevori mustahkam langan.
A.Navoiy teatri va O'zbekiston ko'chasida joylashgan m a’muriy bino hamda 
M oskva Kremlidagi N abat m inorasini uzoq yillar (40 yildan ortiq) instrumen­
tal kuzatishlar natijasi shuni ko'rsatdiki, inshootning cho‘kishi va og'ishi to'xtagan.
Bu silikat va shu tarkibdagi qorishm alarni inyeksiya qilish usuli b o ‘lib, u 
K oogulyantlar bilan birlashganda gel kremniy kislota hosil qiladi, bu esa grunt 
zarrachalarini sementlaydi. Bu usul cho'kuvchi gruntlarda ju d a unumli natija 
beradi.
1-rasm da quduq konstruksiyasi inyektori bilan ko‘rsatilgan. Inyeksiya nati­
jasida gruntning xossasi o'zgaradi. Ya’ni yuk ko'tarish qobiliyati oshadi va defor- 
matsiyasi kamayadi.

---

Rekonstruksiya qilinayotgan bino va inshoot zam inini shu usul bilan m ah - 
kamlansa ishlashjarayonida xosil bo‘ladigan deform atsiya va og'ishni aksariyat 
holiarda oldi olinadi.
Silikatizatsiya bir qorishm ali, ikki qorishmasi va gazli usullari mavjud. B u- 
lardan qaysi usulni qo'llanilishi qurilish m aydonining injener-geologik va gidro- 
geologik sharoitiga ham da zamin gruntinmg fizik-mexanik xossalariga bog'liq.
Loyihalashni boshlashdan oldin yoki loyihalashning boshlang'ich qism ida 
ishlab chiqarish uchastkasida sinov ishlari olib boriladi, bunda m ustahkam lan- 
gan gruritni haqiqiy ko'rsatgan param etrlari loyihada berilgan qiym atlar bilan 
solishtiriladi.
Bunda reagentlam ing tarkibi, qorishm ani yuborishdagi optim al bosim, 
tarqalish radiusi, zam in chuqurligi bo'yicha param etrlarini o'zgarishi, m us- 
tahkam langan gruntning fizik-mexanik xossalariga va boshqalarga bog‘liq.
Sinov uchastkasi 1 -bir qorishmali silikatizatsiya va P-gazli silikatizatsiya 
oldindan aktivlashtirilgan holda yuboriladi. H ar bir uchastka uchun Z tadan 
quduq qaziladi.
Tajriba uchun 3 turda har xil zichlikdagi qorishm alarda o ‘tkaziladi. Bo‘sh 
zonada quduq qaziladi va unga tniba tushiriladi. Ishchi zonada xar 1 metrda inyektr 
tushiriladi. Gazli silikatizatsiya uchun trubaning pastki qism ida loy-sement qor- 
ishm asidan iborat bo'lgan proba hosil qilinadi.
Inyektorni havo bilan tozalangandan so'ng bosim ostida suyuqlikni yubor- 
ish boshlanadi.
Bir qorishmali silikatizatsiya uchun har xil zichlikdagi silikat qorishm ani 
q o ‘!lanib quriladi va navbati bilan har bir quduqda bosim ostida yuboriladi. 
G azli silikatizatsiyasida oldin karbonat angidrid gazi so‘ngra h ar xil zichlikdagi 
silikat qorishma har bir quduqqa alohida holda yuboriladi.
Karbonat angidrid gazi bilan silikat qorishm asi yuborish vaqti 30 m inut- 
d an kam b o ‘lmasligi kerak. K arbonat angidrid gazi 0,2 M Pa silikat qorishm asi 
esa O.ZMPa bosim ostida yuboriladi.
Ikki kun o ‘tgandan so‘ng 2 dona shurf qazib I va II uchastkaiar uchun 
qotgan massadan nam una olinib, fizik-mexanik xossalari aniqlanadi. Silikati­
zatsiya jarayonida zamin gruntining cho'kishdagi deformatsiyasini aniq bilish 
m aqsadida inyeksirlashni belgilangan aniq rejaga m uvofiq navbatm a-navbat 
o ltkaziladi. Tilla Qori m achit zam inining poydevori bo'ylab inustahkam lashni 
am alga oshirishi 2-rasm da ko‘rsatilgan.
Quduqlar orasidagi masofa tajriba natijalariga ko'ra belgilanadi. Quduqqi ishlov 
berish ikki bosqichda amalga oshiriladi.
Quduq burovchi stanok yordamida 0,93 m m poydevor tagigacha qaziladi. 
Q uduq 0,89 mm truba tushirib m ahkamjanadi, so‘ngra inyeksiyalanadigan zona
inyektor tushiriladi. Ishchi zona poydevor ostidan 1,5.... 2 m chuqurlikda bo'ladi.
Inyektor stanok yordamida qoqiladi. Qorishma burg‘ilovchi shlang yordamida 042
m m yuboriladi. Bosim 0,1.... 0,3 M Pa b o lib , ish jarayonida o ‘zgartirib turiladi.
Qorishmani obdon to ‘lguncha yuboriladi. Obdon to ‘lgani chegaraviy bosim ostida 
su>nq shisha qorishmasi 2 1/min 10 m inut davomida o ‘tishiga tengdir. II quduq

---

3....5 sutkadan so'ng I quduq ishlov berib bo'lgandan keyin boshlanadi. Ishlash 
jarayonida qorishm aning holati va uning ko‘rsatkichlari tekshirib boriladi.
Q uduqni ishlov berish tugagandan so'ng ortib qolgan sem ent-qutli qor- 
ishm a tashlab yuboriladi.
Bu ishlarni am alga oshirishda O 'zbekistonda ilmiy-tekshirish loyihalash 
ham da ishlab chiqarish tashkilotlari mavjud loyihani K.M .Jumayev nom li bino 
va inshootlarning zam in va poydevorlarini loyihalash ZPL IT I instituti amalga 
oshirishi mumkin. Ishlab chiqarish jarayonini loyihalashni Toshkent SP - G idro- 
spetsproyekl instituti.
Z am in gruntlarini m ustahkam lash bilan bog‘liq bo‘lgan am aliy ishlarni - 
G idrospetsstroy tajribali ham da mavjud uskunalar bilan ta ’minlangan tashkilot 
am alga oshirishi m um kin.
I I bosqich
G ‘arbiy devom i mustahkam lash
G 'arbiy devom i avariya holatidan qorishm a deformatsiyani kam aytirish va 
og‘ishini to ‘xtatish u chun yer sathidan 3 m. chuqurlikda har 4 m . oraliqda 
tem irbetondan kontrofos o'rnatiladi.
I I I bosqich
Yer usti konstruksiyalam i mustahkam lash
Z am in kerakli mustahkamlikka ega bo'lganda va c h o ‘kishning oldi olingan- 
d an so‘ng m achitning yer ustki qism ini m ustahkam lash amalga oshiriladi.
Buning uchun yuqori bosim ostida binoning deformatsiyalangan (yoriqlar) 
qism i tozalanadi va yuviladi ham m a yoriqlar maxsus tayyorlangan suyuq yo- 
pishuvchi m aterial bilan yopib chiqiladi.
Barcha ishlar tugatilgandan so 'n g binoning dinam ik xarakteristikasini 
aniqlash b o ‘yicha instrum ental m onitoring o ‘tkazi!adi.
O lingan natijalai tahlil qilinib, oldingi natijalar bilan solishtiriladi.
Qurilgan konstruktiv choralam ing qanday samaradorligi Tilla Q ori masji­
d i umrboqiyligini ta ’minlashga doir xulosa qilinadi.

---

[s
h
c
h
i 
zo
n
a
I 
Is
ft
la
m
a
y
o
tg
a
n
z
o
n
a
l- r a s m . Skvajina konstruksiyasi.

---

Yer yuzasidan vertikal 
va qiya holatda 
invetsirfash
ish binoning icfil va 
tashqarisidan 
bajariladi
Фйб+1.1
1 -rasm. 
Invensiriash sxemasi.

---