Yog’larning nohush hamroh moddalari

Yog’ xomashyolarining umumiy tavsifi

Rafinatsiyalashning asosiy xom ashyolari bo’lib, tabiiy o’simlik va hayvon yog’lari hisoblanadi. O’simlik yog’lari qattiq va suyuq bo’ladi, hayvon yog’lari qattiq bo’ladi. Hayvon yog’lari yer hayvonlari yog’lari va dengiz sut emizuvchi hayvonlari va baliq yog’lariga bo’linadi.
Dunyo bo’yicha o’simlik yog’lari ishlab chiqarish hajmi yildan yilga oshib bormoqda (2.1-jadval).


1-jadval
Dunyo bo’yicha ishlab chiqarilgan asosiy o’simlik yog’lari, ming.t.

Yog’ va moylarning nomi	Yillar
	2000	2001	2002	2003	2017
Yer yong'oq moyi	4590	5057	5367	4526	5680
Kokos yog'i	3284	3504	3106	3295	3380
Palma yog'i	21797	24024	25008	27920	64020
Palma yadro yog'i	2679	2940	2990	3314	7300
Kungaboqar moyi	9708	78181	7551	8915	15550
Raps moyi	14251	13678	13306	12548	27650
Soya moyi	25519	27797	29855	31284	53150
Paxta moyi	3885	4054	4186	3964	44600
Zaytun moyi	m/y	m/y	m/y	m/y	28900
Jami	85713	89235	91369	95766	250230

Izoh: m/y - ma'lumot yo’q

O’simlik yog’lari, olingan xom ashyo tabiati va ishlab chiqarish usuli, bo’yicha sinflanadi masalan, presslab olingan (press) yoki ekstraksiyalab olingan (ekstraksiya) yog’i.

Yog’lar va moylarning xossalari va istemol qilish ahamiyati ularning yog’ kislota tarkibi va bu yog’ kislotalarning gliseridlardagi joylashishiga qarab belgilanadi. Qaysi yog’ kislotasining miqdorini ko’pligiga qarab yog’li xom ashyolarni shartli ravishda qo’yidagi guruhlarga bo’lish mumkin:

• 
  laurin kislotali (kokos, palma yadro yog’lari);
  
• 
  eruk kislotali (yuqori eruk kislotali raps, xantal, surepisa yog’lari);
  
• 
  linolen kislotali (kam eruk kislotali raps, xantal, surepisa moylari, zig’ir, bug’doy, soya yog’lari);
  
• 
  palmitin kislotali (paxta, palma va kakao moylari);
  
• 
  olein kislotali (o’rik, yer yong’oq, kashnich, bodom, zaytun, shaftoli, yuqori oleinli kungaboqar, olxo’ri yog’lari);
  
• 
  olein-linol kislotali (kunjut, olcha yog’lari);
  
• 
  linol kislotali (tarvuz, uzum, kedr yong’og’i, makkajo’xori, kungaboqar, mahsar, pomidor, qovoq yog’lari);
  

Oziqaviy va texnik yog’-moy mahsulotlari ishlab chiqarish uchun qo’llaniladigan yog’ hom ashyosini strukturasi quyida ko’rsatilgan.

Qolgan o’simlik va hayvon yog’lari o’ziga xos tarkibga ega bo’lib, ular maxsus sohalarda qo’llanadi (masalan, kastor moyi) yoki ularni ishlab chiqarish miqdori kam va yog’ balansida unchalik ahamiyat kasb etmaydi (masalan, danak moylari).

Yog’ va moylarni organoleptik va fizik - kimyoviy ko'rsatgichlari davlat standartlari va texnik shartlar bilan belgilanadi. Yog’ va moylardagi zaharli elementlar, pestisidlar va mikotoksinlar miqdori “Oziqa mahsulotlarining oziqaviy qiymati va xavfsizlik gigiyenasi talablari”da ko’rsatilgan me’yordan oshib ketmasligi lozim. Yog’larning ko’rsatkichlari texnologik jarayonlar davomida va tayyor mahsulot holida tekshirib boriladi.
Rafinatsiyalanmagan yog’ va moylarni sifatini aniqlashda ta’mi, hidi, rangi, tiniqligi, kislota va perekis sonlari, fosforli birikmalar miqdori, sovunlanmaydigan lipidlar va namlik, hamda ekstraksiya moyi uchun chaqnash harorati aniqlanadi.
Hayvon yog’lari, qattiq va gidrogenlangan o’simlik moylari uchun qo’shimcha ravishda erish harorati, qattiqligi, titri va boshqa ko’rsatgichlar ham aniqlanadi.
Yog’li xom ashyo tarkibiga, yog’ va moylarni qayta ishlash chiqindilari, ya’ni ishqorli rafinatsiyada hosil bo’ladigan soapstok, moy tutqichlarda yig’ilgan moylar, yog’li pogonlar va boshqalar ham kiradi. Yog’li chiqindilarning yog’ kislota tarkibi turli xil bo’lib, qayta ishlanayotgan yog’li xom ashyo turiga bog’liq bo’ladi. Odatda turli yog’ va moylar chiqindilari yig’ilgan holda qayta ishlanadi.
Yog’li chiqindilardan tabiiy ko’rinishida yoki yog’ kislotalari holida sovun pishirishda foydaniladi.