Yo‘ldosheva

Shoir ‹forni nimaga o ’xshatadi? (oq kapalakka).

AyamajiZni nimaga o ’xshatadi? (Ya1mog‘izga).

„ ÂfuZ oynalar sovuq yeb “ misrasini qanday tushunasiz? Oyna sovuq qotadimi?

Darslikning „Kumush qish“ bo‘1imida „Qish“ matni berilgan. Ushbu matnda ham ko‘p1ab jonlantirishlar qo‘1langan. Masalan,
„hamma yoqda sovuq izg‘irin keladi“, „Ingrar og‘riq kabi qari to1, oynalarni bekar qish - gulkor“, „Daraxt ktırtaklari rohatlanib uxlamoqda “, „hozir urug‘1ar tinch uyquda “ kabi. Matn tahlilida
„Matnning birinchi qismini o‘qing. Unda qaysi so‘z o‘z ma nosidan boshqa ma'noda qo‘11angan?“ yoki „Matnning ikkinchi qiimida jonsiz narsalar jonlidek tasvirlangan o‘rinlarni topib o‘qing. Boshqa ma'noda qo‘l1angan so‘z1arni o‘z ma’nosida qo‘11ab gap tuzing. Bu so‘zlar qanday ma’noda qo‘l1anganda ta'sirchan bo‘1adi?“ kabi savol- lopshiriqlardan foydalanish mumkin.
Maqol janrida ham ko‘chma ma’noli so‘zlar ko‘p qo‘llanadi. Misol uchtın „ YuM boshiga ish tushsa, Er yigit hozir“ maqolida boshiga so‘zi metafora yo‘li bilan ma’nosi ko‘chgan, o‘quvchi1arga tıning ma’nosi qanday usul bilan ko‘chgan1igi aytilmaydi, faqat boshqa ma noda qo‘1langan1igi o‘z ma'nosi bilan taqqoslangan holda o‘quvchilarga o‘rgatiladi.
Tarixiy asarlarda ham ta'sirchan, tasviriy-bo‘yoqdor so‘z1ar ko‘p uchraydi. Jumladan, „Bobtır va kabutar“ asarida hazrat, a'yon1ar, oliy hazrat so‘zlari qo‘1langan. Asar mat nida qadimiy davr bilan bog‘liq qo‘shimchalarning qo‘l1anilishi ham asarga joziba bag‘ish1aydi. Masalan: „Kabutar ne deydur?“ kabi. Mazkıır asarda ikkinchi shaxs qo‘shimchasi o‘rnida hurmat ma’nosidagi uchinchi shaxs qo‘shimchasi qo‘11angan: „Xatda: Oliy hazrat, qovun ayni pishdi. Kelib qo‘1 urib bersalar“. Shu o‘rindagi „qo‘1 urib bersalar* birikmasi ibora hisobla- nadi. Iboralar doim ko‘chma ma'no ifodalab, nutqning ta'sirchanligini oshiradi. Matndan iboralar aniqlangach, ma'nosini izohlashdan tashqari, ularga ma’nodosh yoki qarama-qarshi ma noli iboralarni toptirish ham yaxshi samara beradi.
Topishmoqlarda ham jonlantirish va o‘xshatish1ar jtıda ko‘p. Masalan, „Ayoz bobo novvot sotdi, Olgan edim, qo‘1im qotdi“ topishmog‘ida o‘xshatish, „Chiq-chiq“ ishlab tolmaydi, tıında uxlab qolmaydi“ topishmog‘ida jonlantirish qo‘llangan.
„Chtımoli va Tipratikan“, „O‘jar toshbaqa“ masallarida ham badiiy til vositalari mavjud. Xususan, ularda „O‘g‘ irlik mol aylar jonsarak“,
„ Bola ko‘ng1in ko‘tarar“, „Kosang joningga htızur“, „Senga qalqon usti-bosh", „ Parcha go‘sht bo‘lib yurar“, „Jish Toshbaqa“ kabi ibora, birikma va gaplar uchraydiki, tılar ustida ishlash da „ Bunday majorolar qachon va kimlar orasida bo‘lib o‘tishi mumkin?“, „Ularga hayotdan
misollar keltiring“ kabi topshiriqlar berish, ulardagi ma’noni boshqa- cha yo‘sinda bayon ettirish, o‘zaro taqqoslash, ta'sirchanligidagi farqni aniqlatish katta ta'limiy ahamiyat kasb etadi. Masalan: „Bola ko‘ng1in ko‘tarar“ — Bolasiga yaxshi gaplar gapirar, „Kosang joningga huzur“ — Kosang joningni, sog‘lig‘ingni asraydi“ kabi.
O‘qish kitoblarida turli janrdagi badiiy asarlar va ilmiy-ommabop maqolalar berilgan. Istalgan asarning obyektiv mazmuni butun borliq, mavjudot, uning turli tomonlari, dalillar va ularning bir-biriga ta'siri hisoblanadi. Badiiy asarda hayot obrazlar orqali tasvirlanadi. Shuni ta'kidlash kerakli, badiiy asar markazida inson, uning jamiyat va tabiatga munosabati turadi.
Badiiy asarda borliqni, voqelikni obrazlar vositasida tasvirlash, obyektiv mazmun va subyektiv bahoni aniq materialda berish haqidagi qoidalar metodika uchun katta nazariy-amaliy ahamiyatga ega.
Birinchidan, badiiy asar ustida ishlashni tashkil qilishda obrazlar va muallifning asarda tasvirlangan voqealarga munosabati o‘qituvchining diqqat markazida turadi. O‘quvchilar voqelikni obrazlar orqali tasvir- lashning o‘ziga xos xususiyatlarini tushuna boradilar.
Ikkinchidan, har qanday badiiy asarda aniq tarixiy davrdagi vo- qealar tasvirlanadi. Shuning uchtın asarda tasvirlangan voqealarga tarixiy yondashilgan taqdirdagina matnni to‘g‘ri o‘qish, qatnashuvchi shaxslarning xatti-harakati sabablarini tushunish, dalillar va voqealarni haqqoniy baholash mumkin. Buni boshlang‘ich sinflarga tatbiq etganda, avvalo, bolalarni asarda tasvirlangan davr bilan qisqacha tanishtirish, keyin o‘quvchilarda qatnashuvchi shaxslarning xatti-harakatini ular yashagan davr va ijtimoiy omillami hisobga olgan holda baholashni o‘stirish zanır.
Uchinchidan, yozuvchining hayoti va qarashlarini o‘quvchilarning yoshlariga mos ravishda tanishtirish maqsadga muvofıq.
To‘rtinchidan, badiiy asarni tahlil qilishda o‘quvchi1arni asarning g‘oyaviy yo‘nalishini tushunishga o‘rgatish muhimdir, bu asarni to‘g‘ri idrok etish uchun, matn ustida ishlash ko‘nikmasini, o‘quvchilarning dunyoqarashini shakllantirish uchun zarur. Muallif badiiy asarda tasvirlangan hayotiy dalillarga, ijtimoiy hodisalarga, jamiyatning u yoki bu tabaqasi vakillariga o‘z munosabatini ifodalashga harakat qiladi. Yozuvchining hayotiy materiallarga bahosi aniq dalillar asosida yaratilgan badiiy asarning g‘oyaviy mag‘zini tashkil etadi. Asarning g‘oyaviy yo‘nalishi yozuvchining dunyoqarashiga bog‘1iq. Asarning tar-
g7
biyaviy ahamiyati, o‘quvchiga ta'sir kuchi uning g‘oyaviy yo‘nalishiga bog‘liq.
Badiiy asar ustida ishlashni to‘g‘ri tashkil qilish uchun shakl va mazmun birligi haqidagi qoida ham e'tiborga olinadi.
BADIIY ASAR USTIDA ISHLASH
Badiiy asar ustida ishlash va uning asosiy bosqichlarini belgilashda o‘qituvchi badiiy asarning san'at asari sifatida o‘ziga xos xususiyatlari va o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasini nazarda tutadi.
Badiiy asarda barcha qismlar (g‘oyaviy asos, kompozitsiya, stıjet, tasviriy vositalar) o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Sujet rivoji asosida asar qah- ramonlarining yangi-yangi qirralari ochila boradi. Bu xususiyatlar asar ustida ishlashda uni yaxlit o‘qish va idrok etishni talab etadi.
O‘quvchilarni badiiy asar ustida ishlashga o‘rgatish ularda adabiy- estetik tahlil malakasini shakllantirish va o‘stirish orqali ta'lim-tarbiya berishni nazarda tutadi. Asar matnini tahlil qilish muallif fikrini, hissi- yoti va xulosalarini tushunishga yordam beradi, asarda ifoda etilgan voqealarga munosabat uyg‘otadi. Asar tahlil i o‘qittıvchidan o‘quvchilar faoliyatini ma'lum maqsadiga yo‘naltirishni taqozo qiladi.
„Maktabda badiiy asarni tahlil qilishdan asosiy maqsad asarda if- odalangan hayotiy voqeani yoritish orqali o‘quvchilarni badiiy adabiyot olamiga olib kirish, tasvirlanayotgan voqealarga nisbatan muallifning munosabati va niyatlarini payqab olishga imkoniyat yaratishdan ibo- ratdir. O‘quvchilarning yozuvchi oldinga surgan g‘oya, muammolarni to‘liq tushunishlariga erishmay turib, adabiyotning yoshlarni tarbi- yalashdagi vazifasini amalga oshirib bo‘lmaydi“".
O‘quvchi asarning mazmuni bilan uni mutolaa qilish paytida tanishsa, tahlil qilishda uning poetik vositalariga murojaat qiladi. Mu- tolaa hissiyotni boyitib, aqlni peshlasa, tahlil asar zamiridagi ma’noni chuqur o‘rganishga yordam beradi.
O‘qituvchi badiiy asar ustida ishlashda quyidagi masalalarni hal qilishi lozim:

1. 
   Asar ustida isNashning maqsad va mazmunini aniqlab olishi.
   
2. 
   Asarni tahlil qilish uchun dars bosqichlarini belgilab olishi.
   
3. 
   Har bir asar tahlili uchun topshiriqlar tizimini ishlab chiqish i.
   
4. 
   
   Asarni qanday metodlar asosida o‘rganishni aniqlashi.
   

" Zunıııınov A. va boshq. Adabiyot o‘qitish nıetodikasi. — T : „O‘qituvclıi“, 1992. l60-bet.

5. 
   O‘quvchilar egallaydigan bilim, ko‘nikma va malakalar doirasini belgilab olishi.
   

Boshlang‘ich sinflarda badüy asar ustida isNash uch asosiy bos- qichga bo‘linadi:
Birinchi bosqich (birinchi siııte::). Bu bosqichning asosiy vazifasi matnni yaxlit idrok etish asosida asarning aniq mazmuni va tasviriy ifoda vositalari bilan tanishtirishdan iborat.
Ikkinchi bosqich (‹uuıli::). Bu bosqichning vazifasi va ish mazmuni voqealar rivojining bog‘1anishini belgilash, ishtirok etuvchi shaxslarning xulq-atvori va ularning asosiy xususiyatlarini aniqlash (nega shunday qildi va bu uning qanday xususiyatini ochadi), asar kompozitsiyasini ochish (tugun, kulminatsion nuqta, yechim), asarning aniq mazmunini tasviriy vositalar bilan birga tahlil qilish va qahramonlar xıılq-atvorini baholash (muallif nimani tasvirlagani, qanday tasvirlagani, nima uchun u yoki bu dalilni tanlagani)dan iborat.