Yo‘ldosheva

Lug'ami faollashtirish, ya'ni o’quvchilar ma'nosini tushunadi- gan, ammo o ? nutq faoliyatida ishlamıaydigan no/aof lug'atidagi so'zlanni faol lug'atiga o’tkazish. Bizning uchun shu so‘zlar ishtirokida so‘z birikmasi va gaplar tuziladi, ıılar o‘qiganlarni qayta hikoyalash, suhbat, bayon va inshoda ishlatiladi.

Adabiy tilda ishlatilmaydigan so'elarni o’quvchilar faol lug'atidan nofaol lug'atiga o'tkazish. Bunday so‘zlarga bolalarning nutq muhiti ta’sirida o‘zlashib qolgan adabiy til me'yoriga kirmaydigan, ayrim adabiy asar va so‘zlashııv tilida qo‘llanadigan sodda so‘Z va iboralar, sheva va ijtimoiy gınuhga oid so‘zlar kiradi. Adabiy til me'yori degan tushunchani o‘z1ashtirgach, o‘qtıvc1ıilar yuqorida izohlangan so‘zlar o‘ rniga adabiy tildagi so‘zlardan foydalana boshlaydilar. Adabiy tilga oid malakalari mtıstalıkamlangan sayin shevaga, jargonga oid so‘zlar, so‘zlashtıv tilida ishlatiladigan sodda so‘z va iboralar o‘qtıvchilarning faol ltıg‘atidan chiqib keta boshlaydi.

O‘qtıvchilar lug‘ati quyidagi manbalar asosida boyitiladi va tako- millashtiriladi:
1. Atrof-muhitni: tabiatni, kishilarning hayoti va mehnat faoliyati, bolalarning o'yini va o'qish faoliyatini, kattalar bilan munosabatni kuzatish. Tabiat qo‘yniga, turli joylarga, muassasalarga ekskursiya vaqtida bolalar narsa va hodisalarni kuzatish bilan ko‘pgina yangi nom va iboralarni o‘rganadilar. Bu eksktırsiyalar yuzasidan o‘tkazilgan suh- bat vaqtida otlarning bilimi chuqurlashtiriladi, ayrim so‘zlar ma’nosiga aniqlik kiritiladi.
O‘quvchilar lııg‘atini va nutqini boyitish da eng ishonarli manba badiiy asarlar hisoblanadi. O‘qish darslarida o‘quvchilar Oybek,
H. Olimjon, M. Shayxzoda, G‘. G‘ulom, H. Hakimzoda, Zulfiya,
X. To‘xtaboyev, P. Mo‘min, Q. Muhammadiy, Sh. Sa’dulla, Z. Diyor,
N. Fozilov, T. Adashboyev, A. Obidjon kabi ko‘pgina so‘z ustalarining asarlarini o‘qiydilar. O‘zbek tilini yrıksak badiiy obrazlar yordamida o‘zlashtiradi1ar. O‘qislı darsida bolalar lug‘ati ma'lum mavztılarga oid so‘zlar hisobiga ham boyiydi. Ular ltıg‘atiga axloqiy tushunchalarni ifodalovch’ı yoyilntoy, shirinso ’z, ınehribon, hcıqyotı iy, botir, ııtoı d, jo- sur, ınehnatsevar kabi ko‘pgina so‘z1ar qo‘shiladi. Matn ustida ishlash jarayonida ko‘p ma’noli so‘z1ar, sinonimlar, ko‘chma ma’noda ishla- tiladigan so‘z1arni, ba'zi frazeologik birikmalarni bilib oladilar.
Bolalar mustaqil o‘qishga o‘rganganlaridan keyin ular 1ug‘atiga ki- tob, gazeta, jtırnal materiallari katta ta'sir qiladi. Shuning uchun ham sinfdan tashqari mustaqil o‘qish va unga rahbarlik shakllari o‘quvcMar ltıg‘atini boyitishning, nutqini o‘stirishning eng muhim manbalaridan hisoblanadi.
Maxsııs mashqlar yordamida grammatika va imloni o‘rganish darslari ko‘pgina so‘z va atamalarni o‘zlashtirishga yordam beradi, o‘quvchilar predmet, belgi, harakat, sanoq, tartib ifodalaydigan so‘xlar- ni bilib oladilar. Bu darslarda o‘quvcMar lug‘ati tartibga solinadi, so‘z turkumlarini o‘rganish jarayonida gunlhlanadi, so'z tarkibi, so‘z yasalishi, so‘zlarning o‘zgarishini o‘rganish bilan esa 1ug‘atga aniqlik kiritiladi; ular o‘rgangan so‘zlaridan o‘z nutqlarida foydalana bosh- laydilar, natijada 1ug‘at1ari faollashadi. O‘qtıvchilar 1tıg‘ati maxsus lug‘aviy-mantiqiy mashqlar yordamida ham boyiydi, tartibga tushadi.
Bıılardan tashqari, kinofılm va tele ko‘rsatuv matnlari, o‘qituvchi yo boshqa maktab hamda maktabdan tashqari muassasalar xodim1ari- ning nutqlari ham o‘qtıvchi1ar 1ug‘atini boyitish va takomillashtirish manbalari hisoblanadi.
Lug‘atni boyitish da turli ltıg‘atlar juda foydali qo‘llanmadir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun „Imlo lug‘ati“ mavjud. O‘qituvchi ma’lumot uchıın ham, material tanlash uchun ham turli 1ug‘atlardan (o‘zbek tilining sinonimlar, antonimlar, frazeologik lug‘atlaridan, turli terminologik 1ug‘atlardan) muvaffaqiyatli foydalanadi.
So‘z ma'nosini tushuntirish


So‘zlarning ma’nosini tushuntirish o‘quvchilar lug‘atini boyi- tadi, nutqini o‘stiradi. Boshlang‘ich sinflarda o‘qitiladigan fanlar- ning atamalari ham tushuntirilishi lozim bo‘lgan so‘zlar qatoriga kiritiladi. Atamalarning ma’nosini tushuntirish mazkur so‘z anglatgan tııshunchani yaxshi fahmlab olishga yordam beradi. Masalan, predmet atamasining ma’nosini tushuntirish bilan o‘quvchilar predmet keng ma’noda qo‘llanishini, tabiatdagi barcha narsa, hodisa, tushunchalar predmet deyilishini bilib oladilar. Bu ot, sifat, son, fe'l kabi atamalarni tez fahmlab olislıda ularga yordam beradi.
So‘zning ma’nosini tushuntirish juda kam vaqt olishi va darsning asosiy mavzusidan o‘quvchilar diqqatini chalg‘itmas1igi kerak. Bu- ning uchun o‘qituvchi har bir darsga tayyorlanish jarayonida ma’nosi tushuntirilishi lozim bo‘lgan so‘zlarni, uni tushuntirishning eng qulay usullarini va darsning qaysi o‘rnida tushuntirishni belgilab oladi.
O qish kitoblaridagi mat nlarda birinchi marta uchragan, bola- lar ma’nosini bilmaydigan ayrim so‘zlar mat nni o‘qishdan oldin tushuntiriladi.
Matnni o‘qish jarayonida so‘z ma’nosini tushuntirish _s• chek qo‘yish kerak. Agar biror so‘zni matnni o‘qish vaqtida tushuntirish zaruriyati tug‘i1sa, matn mazmunidan o‘quvcMar diqqatini chalg‘itmagan holda shu so‘z ma'nosi qisqacha tushuntiriladi.
Ko‘chma ma’noda ishlatilgan obrazli so‘zlar va badiiy nutq birlik- lari matn o‘qilgandan keyin tushuntiriladi, chunki ularning ma’nosi matn mazmunidan, kontekstdan yaxshi tushuniladi. Ayniqsa, masallar o‘qilganda, undagi allegorik, ko‘chma ma’noda ishlatilgan so‘zlarni asarni o‘qishdan oldin yoki o‘qish jarayonida tushuntirib bo‘1maydi.
Metodikada so‘zlarni tushuntirishning quyidagi usullaridan foy- dalaniladi:

1. 
   So'zni kontelcst asosida tushuııtirish. Bunda o‘quvchilar tushun- maydigan so‘z ularga tushunarli so‘zlar qo‘llangan gap (yoki matn) yordamida tushuntiriladi.
   

3 I Î

2. 
   So'z ma'nosini lug'atdan va o’qish kitoblarida mani oshda be- rilgan izohdan %ydalanib tushuntirish. Bunda o‘qt1vchilarni izohdan mustaqil foydalanib, so‘z ma'nosini mustaqil tushunib olishga o‘rgatish muhim ahamiyatga ega.
   
3. 
   So‘z ma'nosini shu so'zning ma'nodoshi yordamida fizshunnrish. Masalan, sabo — shabada, mtırlofaa — himoya, so7aııdo — musiqrıchi, di yor — vatan, inshool — bino, samo — osmon kabi. So‘zni sinonim tan- lash bilan ttıshııntirganda, shiı so‘zning stilistik (uslubiy) ahamiyatini ham ko‘rsatish zarıır.
   
4. 
   Tanish bo’lmagan so'z bilan ifodalaııgan tushuncha ni tanish bo’lgan so'z bilan ifodalangaıı tushunchaga (uning antonimiga) taqqos- lash orqali tushuntirish. Masalan, ishchan tushunchasini tlanq•a.sa tı- shunchasiga, rostgo ’y so‘zini yolg’onclıi so‘ziga taqqoslab tushuntirish mumkin.
   

Ko‘chma ma noda ishlatilgan so‘z va so'z biri k malari, tasviriy vö- sitalar, maqollar ham taqqoslash ıısulidan foydalanib tushuntiriladi.

5. 
   So'zrıi o'ziga yaqin tushuncha — boshqacha ifoda etish bilan tushuntirish. Btında tııshtıntiriladigan so“zning izohi qisqa va aniq bo‘lishi kerak. Masalan, o ’zboslıimrlıalik — o'z xohishiclıa islt tutish, ishni o‘zi xohlaganicha bajarish; mıılrıxnssis — biror hunar egasi; shım- c;or — uzoq tıchadigan ko‘zi o‘tkir qush; tnesh — mol terisidan tikilgan idish; gulJon — girl solib qo‘yiladigan iciish va boshq.
   

Ba'zi so‘zlar ularning vazifasini izohlash orqali tushuntiriladi. Masalan, kombayn — bir vaqtning o‘zida donni o‘radigan, yanchadi- gan, tozalaydigan qishloq xo‘jalik mashinasi; ekskavolor — bir vaqtn ing o‘zida erni qazib tuproqni ytık mashinasiga ortadigan mashina; aero- clrom — samolyotlar turadigan, tıchib keladigan yoki kelib qo‘nadigan joy va hokazo.

6. 
   So'uıi predmetning asosiy belgisini izohlash orqali tushuntirish. Masalan, yontoq — suvsiz joyda o‘sadigan ninasimon tikanli o‘simlik; akula — okeanlarda yashaydigan juda katta yirtqiclı baliq.
   
7. 
   Axloqiy, mavhum tushunchalarni i%da etuvchi so'zlarning ma'- nosini misollar yordamida tushuntirish. Buning uchun o quvchilar o‘rgangan badiiy asardan axloqiy fazilatpa ega bo'lgan asar qahra- monining qilgan ishlari tahlil qilinadi.
   

Xulosa qilib aytganda, so‘z mia’nosini tııs)ıııntirish ustida ishlash o‘qtıvchilar lug‘atini boyitadi, nutqini ravonlashtiradi.
Ma'nodosh so‘zlar ustida ishlash
Ma’nodosh so Ular (sinonimlar) talaffuzi, yozilishi liar xil bo‘lgan bir timtimiy tushtinclia(ma’no) ifodalaydigan so‘zlardir. Sinonimlar bir-biridan qo‘shimcha ma’no qirrasi, emotsional bo‘yog‘i, qo‘1lani1islii jihatidan o‘zaro farqlanadi. Katta, iiltig’, bayiik, Zo'r, cikim, tilkaii, baliaybat, haybotli, yii ik, gigont sinonimik qatorini tashkil qilgan so‘z1ardan katta so‘zi keng tushtincliani anglatib. aniq trisliunchaga nisbatan ham, mavhum tiishunchaga nisbatan ham ishlatilaveraói. Uliig', biiyuk, zo 'r, aziin, iilkoti so‘zlari hajmi ancha katta bo‘lgan narsalarga, bahaybat, /iriJf›a/// so‘zlari esa o‘1chovi jtida katta bo‘lgan narsalarga nisbatan ishlatiladi. F/r/k kann islilatiladi. Gi,ganf kitobiy iisliibga xos bo‘lib, asosan joy, qtirilishga nisbatan qo'llanadi.
Sinonimlar tilni le ksik tomondan boyitadi, shuning tichiin btinday so‘zlar bilan ishlash juda muhim. Kishi liig‘atida sinonimlar qancha ko‘p bo‘lsa, tining ti1 ifodalil igi shtincha ortad i.
O‘zbek tili — sinonimlarga boy ti1. „O‘zbek til i sinonimlarining izolili lug‘ati“ da kara so‘zining 1 I ta, ixaoa so‘zining 13 ta sinonimi berilgan.
Boshlang‘ich sinflarda sinonim haqida nazariy ma'liimot beril- maydi, ammo sinonimlar haqidagi tiishuncha amaliy mashq yordamida sliakllantiriladi. Sinonimlar bilan ishlash elementar tarzda 1-sinfdan boshlanadi: o‘quvchilar berilgan so‘zning sino ni mini topisliga, boshqa- cha qilib qanday aytish mtimkinligini ttishiintirisliga, 2—3-sinflarda esa berilgan so‘zning 2-3 sinonimini topib aytishga o‘rgatiladi.
Bosh1ang‘ich sinflarda ma’nodosh so‘z1arga oid qtiyidagicha mashqlar ishlatiladi:

1. 
   Berilgan ma'nodosh so'zlarni guruhlasli. Btinda bir so‘z ttirkti- miga oid ikki sinonimik qatordagi so‘z1ar ichiga bir-ikkita boshqa so‘z kiritib beriladi. O‘quvcliilar sinonimlarni ikki giiruhga ajratib aytadilar. Buning uc htin so‘zlar quyidagi kabi berilishi mumkin: vatari, maqsacl, di yor, niyat, tnatnlokat, iniirod, ytiM.
   
2. 
   Berilgan so’zga sinonim tanlash. O‘qituvchi otni o‘tganda osinon, sifat ni o‘tganda inazali, fe'1ni o‘tganda ko ’nikinoq so‘zlarini aytadi. O‘qiivcliilar bu so‘z1arga sinonim tanlaydilar: osinon — ko'k, saino, falok; inozali — lomotli, lapiz, totli; ko ’nikmotj — o ’rgoninoq, odatlanmoq, odot qilinoq.
   
3. 
   Tushirib qoldirilgan sinonim so'zIarni o'z o’rniga qo'yib, matnni ko’chizish. Bunda yozilishi kerak bo‘lgan sinonim so‘z1ar ro‘yxati
   

tekshirish uchun beriladi. O‘quvchilar sinonimlarni o‘rniga qo‘jib, ularning qo‘11anilishidagi farqni tushuntiradilar.

4.