Yo‘ldosheva

SAVOD O RGATI SH METO DI KAS I


Savod o‘rgatish metodikasining ilmiy, psixologilı va lingvistik asoslari
O‘qish va yozish — nutq faoliyatining turi. Maktabda o‘qitislı elementar o‘qislı va yoz islıga o‘rgatislıdan boslılanadi. „Alifbe“ga 8SOS1îllJ@iî l4 holda q isqa vaqt ichida o‘qtıvclı ilar o‘qislı va yozishg.ı o‘rgatiladi. ya’ ni o‘qish va yoz ish ko‘ nik masi ni egallaydilar.
Savod o‘ rgatish davrida o‘qish va yoz islı lıaı‘akat ini maqsadga rntıvofiq ravishda bajara olish o‘qish va yoz islı ko‘ nikmasi deyiladi. Du ko‘ n ik ma bil i mu i talab qiladi, clııııık i la a r qanday ko‘ni kma bil im siz slıak llanmavdi. i3ilim ko‘nik maya aylanmagan bo‘lislıi m ıtna ki lı. dl8SĞ îl1, bOla v harfi ning elemcntlari ni, yozuv chiziqlari ot asi3a q.1ıl dN y joylasht it il isi i u i bil ib, Il11 İ dîl$tîlLda yoza olmasligi yoki o‘qtn clii laarflar n i tan ib, tılarn i o‘qin’ olmasl igi mumkin. Yozish ko‘ n ile masi ni hosil qilish uchun boshqa faoliyat ttırlari, ya’ni yozish jim.ıyon ida patladı to‘g‘ ri o‘t trish, ruclıkani barmoqlar orasida tı- tish, daftarni qiyal ikdil qo‘yislı kabilar liam o‘rgatiladi.
O‘qislı va yozish ko‘nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi. Malakaning slıakllanislıi uchun bir faol iyat bir meclrı bora takrorlanishi lozim. Yozish nıalakasida o‘qtıvchi rtıchkan i qanday tıshlaslı, qanday yurgizislı lıaqida o‘ylab o‘tirmay, so‘z va gaplarni yoza boslılaydi. Demak, o‘qish va yozish rnnlakasi lıarakatning o‘ylab o‘tirmay amalga oslıirilislı jarayonidir. Nlalaka o‘qitislıning ^keyiıı_sı bosqiclılarida mııstalAamlanib, avtOmatlaSlJıSÎ3 dîlfajasiga yetkaziladi.
O‘qislı va yozish kishi nutq faoliyatining turi bo‘lib, u ııııtqqa oid malakadir. O‘qislı malakasi liam, yozish malakasi liam nutq faol iya- tining boshqa turlari bilan, ya’ni og‘zaki hikoya qilish, o‘zgalar nııt qin i eshitish orqali anglash, iclıki nutq bilan uzviy bog‘1iq HO dîl s ÂĞkllÛ hadi. Ül'lktÛbdî1 O‘qit islıning mtıvaffaqiyati savod o‘rgatislıniHg qanday tashkil et ilg0 nlı_{b s} ^a bog‘liq.
O‘quvclıini savod o‘ rgatish jarayonida elementar o‘qish ya yozislıga
o‘rgatish da o‘quvclıi1arning faoliyat ko‘ısatislıi va nutq faoliyatida ki rislıishlari uchun talab bo‘lislıi, o‘z fik ri n i og‘zaki yoki yozma ifoda- la eh i ııch rin zaruriyat va ehtiyojni ş rızaga kcltiı ııvclai vaziyat yaratilish i lozim.
O‘qish va yozish malakasi biri ikkinchisining mtıvaffaqiyatli amalga oslıtıvini ta'minlaydi. Shuning uchun ham o‘qishga o‘rgatish bilan yo- zuvga o‘rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat muntazam ravishda mashq qildiriladi. Shtınday ekan, savod o‘rgatish jarayonida bola jtıdiı ko‘p o‘qishi va yozish i zarur. O‘qish uchun ham, yozish uchun liam yangi matn olinadi, chunki bir mat nu i bir necha bor qayta o‘qish bilan maqsadga erishish qiyin. Bn ko‘pincha o'qilgan mat nni yuzaki yodlab olishga olib keladi. Takroriy faoliyatda vaziyat va mazmıınning almashinislıi malakani mııstahkamlaslıga yordam beradi, qobilivatni o‘stiradi. O‘qtıvchi oldida uzoq muddatda amalga oslıadigan maqsad — o‘qish va yozishni o‘rganish hamda hozirda bajarishi shart bo‘1gan ktındalik maqsad — topishmoqni o‘qish va javobini topi.eh, so‘z va gaplarni o‘qish, rasm asosida so‘zlab berish kabilar ttıradi.
O‘zbek tili yozııvi tovush yozırri, ya ni fonematik yozııvdir. Har biı tovush uchun, har bir fonema uchun lTlilX$¥ls fÛlik shakl (harf) olingan. O‘qishda grafik shakllar tovtıslıga i4 lanıiı'ilsa, yoztıvda aksilıc ha, to- vushlar harflarga ayiantiriladi. Btı o‘qish va yoz ish faoi iyatida o‘qııvchi uchun qiyinchilik ttıg‘dirp•andek ttıytı1sa-da, aslida o‘qish va yozish jarayonini soddalashti radi, clııılık i tilimizdagi tovtıshni ifodalovchi harfler soni unc ha ko‘p emas. O‘qish va yozishni o‘zlaslıtirislı uchun tovush va harfliırning o‘ziıro mtınosabatiga oid qoidalarni o‘zlashtirish kifoya. Savod o‘rgatislı metodikasi da o‘zbek tili tovtıshl'lL Vil harflar tizimining o‘ziga xos xıısıısiyatiarilıi hisobga olish talab etiladi.
O‘zbek tilining tovush tizimi va yozuvi. O‘zbek tili yozuv i fonematik yozuv hisoblanadi. I 993-yil 2-sentabrdagi „ Lotin yozılviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy et ish to‘g‘risida“gi qontınga mııvofiq o'zbek tili yozııvi uchun lotin grafikasi asos qilib olindi. Ntıtqning har bir tovııshi uchun unga mos grafik shakl qabııl qilindi.
O‘qittıvchi savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarni tovush va halt- lar bilan tanishtirishda, ularni sintezlab o‘qishga o‘rgatishda o‘zbek tilining fonetik xıısıısiyatlarini hisobga olishi zartır.
Savod o‘rgatish analitik-sintetik tovush metodika asosan olib bo- riladi. So‘z bo‘g‘inga bo’linadi, bo‘g‘indan kerakli — o‘rgiınilayotgan tovush ajratilib oiinadi, tah lii q i linadi, o‘rgan il adı Ûlfl dîlFf bilan sintezlanadi, shu asosda harf va butun o‘qish jarayoni o‘zlashtiri1adi. Bunda o‘zbek til i grafik tizimi, tovııshlarni yoztıvda belgilash xıısu- siyatlari hisobga olinadi. Savod o‘rgatish da o‘zbek tili grafik tizimining quyidagi xtısusiyatlarini hisobga olish muhim alıanıiyatga ega:

1. 
   Savod o‘rgatishda tovush-harf bilan tanislıtirish unlilardan bosh- laıadi. Hozirgi o‘zbek tilida 6 ta ıınli fonema mavjud: a, o, i, e, u, o‘. E harfi so‘z va bo‘g‘in boshida qo‘llanadi (ekim, echki, aeroplan), tındoslıdan keyin o‘rta keng lablanmagan ıınli tarzida o‘qiladi (kel, tek.
   

Savod o‘rgatislıda old i n so‘z boshida keladigan e, so‘ngra ınldoshdan keyin keladigan e tovush- harfi bilan ıanishtiriladi.
O harfi o‘zbekcha, ıımınntıırkiy so‘zlarda qııyi keng, lablangan o towıshini ifodalaydi, ruscha-baynalmilal so‘zlaı da ıırg‘ıısiz bo‘g‘inda a tarzida boıaııika2, 0‘ tOVııslıi kîlbİ fOîNN22, q isqa i tarzida (frakıoıŞ ta- lafftız qilİfladÎ. Sh£lning uchun bu timi qatnashgan ruscha-baynalmilal so‘zlaı’ savod o‘ rgatish davridan so‘ ng o'qtıv jarayoniga kiritiladi.
A tovtıslıi ha/ıoı , saı ol kabi so‘z1arda o kabi, ınııomrıkı, mımosahat
kabi so‘z1arda i tovııshiga yaqin talaffıız qilinadi, lekin a yoziladi.
U tovush i çoı•ıın, .ıoı•ıın kabi so‘z1arda i tovtıshiga yaqin telaffuz etilsa hain u yoziladi.
I tovıısh i bilen, sira kabi so‘zlarda talafftız etilmasa ham yozııvda doimo saqlanadi.

2. 
   O‘zbek tili da 24 ta ıındoslı tovush bor. Yoztıvda ular 23 ta harf bilan ifocialanadi: slıtılardan 3 tasi harf birikmasi, 21 tasi yakka harf bılîln belgilanadi. Ular quyidagilar: b, d, f, g, lı, j (jurıırıl), j (yo yaŞ, k, 1, m, n, p, q, r, s, t, v, .x, y, z, g‘, sh, ch, ng. Undoshlarni o‘rgatishda ham mu.ıyyan tartibga, talabga aSOSlillJ Îl}jdÎ.
   

Alifbo davrida tındosh tovtıshlar bilan tanislıtirishni sonor, ya’ni ovozdor tovtıslılaı bilan boshlaslı maqsadga mtıvofiqdir. Chun ki son or tovtıslılaı ni bo‘g‘ in va so‘z taı'kibidan ajratib olish oson. Lekin ng sonor undoslıi n va g tındoslı tovııshlari va lıarflari bilan tanishtiril- gach, o‘rgatiladi. Harf birikmalariııi o‘rgatishdagi qiyinchilik hisobga olingan holda, Ularning alifbe davrining oxirgi bosqichida o‘rgani1ishi maqsadga mııvofiqdir.
J harfi ik ki tovushni ifodalaydi, slıuni hisobga olib, unga alohida darslar ajratiladi. Birinchi darsda portlovchi j tovtıshini o‘rgatish, talaf- fuzini tııshııntirish, analitik-sintetik mashqlar yordamida ko‘nikmalar hosil qiliinadi, keyingi darsda esa sirg‘altıvchi j tovtıshi va uning talaf- ftızi o‘rgîltiladi. So‘ng bu ikki tovushning talaffıızidagi farq taqqoslash usuli orqali ttıshtıntiriladi. Bcrilgan bilim anal itik-sintetik mashqlar yordamida mustahkamlanadi.
Sh tovtıshini ifodalovclıi sh harf biri k masi ham s va h harfi bilan, eh tovtıslıini ifodalovchi eh lıruf birikmasi h harfi bilan tanislıtirilgach,
o‘rgatiladi. O‘quvchilar bu harf birikıııa1aı'ini bir yaxlit tovush sifatida o‘qish va yozishga ko’nikishlari lozim. Bil ciavrda s’1ı (is'hoq) tiırzida o‘qiliıdigrm holatga to‘xtalmaydi.
Jarangsiz jtıfti bör jarangli tındoshlar talafftızi (f›—y, r/—/, v —f, g—k,
‹—s kabi) haqida dastlabki amüliy tıtslıııııclıalaı‘ hosil qili nadi, ularning Î ÛlîJJflZi va yozilishiga e'tibor qaratiladi.
X va h tovııshlarin ini talafftız i va imlosi lıaq icra liam dastlabki tushunchalar beriladİ, II ĞFlÂı aF@lÛs1ı bo‘yic ha rrtaxsıls mashqlar liam ııyııshtiriladi.