Yo‘ldosheva

Tutuq belgisi (’) ııııli tovııshdan so‘ ng kelsa, ıtn i c1ıo‘zib talafftız qilishga, ııncloslı tovtıshdan so‘ng kelsa. tıııdoshni tllllİdan ajratib telaf- fuz qilishga xizmat qil ishi hachi da hani tııslıııııclıalar beı‘ilib, asta-sek in imi qo‘llashga doir ko‘nik malar slıakllanti ı iladi.
Savod o‘rgatish jai ayon i CIA lîJ1’ .Jl‘lJ ı lfl o 4 x il (bosına, ›'ozııırı, bosh va kichik) Shakli Va tlliâf1JıIJ@ Îslllatilislı o‘mi o‘ rgatiladi.
O‘quvchilarni o‘qishga o‘ rgatish bO‘Ş‘ılJ îJSOSİdfi Olıb bOl’ılî4dı. Bo‘g‘inlab o‘qislıga o‘rgat islı mc lin ıJ sO‘Zl2 İ Û(3‘ i nda bo‘1islt, bo‘g‘ in clıegarasini aniqlash n i o rgat isİı nı €1 3 ı UJ .$îJ l3 Û 'iC ı . Sa\‘OÛ t3‘ I‘ iki İS)l davrida o‘qtıvchilar so‘zlarn i bo‘g‘inlaı‘ga to‘g‘ı'i aj ı‘ata olsa la ı , o‘qish ko‘nikmasini ham yaxshi epallaycl İÇîJ F.
O qishning dastlabki bosqiC hİd:1 01° €J Fîl ı k _*1‹^eh cJ£llJ ‹Jj ( iİ îİ ld ı ladi, asta-sekin orfoepik o‘qish ko‘ n1k1dî.1 £1I‘ı s JîlÜ$$Nlfl t11 ılild ı. illil) HZ i yozilishiga mos kelmaydigan tovııshlar islıtirok etgan so‘zlar oldin or£ografik, so‘ngra orfoepik o‘qib bcı i ladi « tılaı nin o‘c ilisî i I ilan yozilishi taqqoslanadi. O‘qtrrclı ila ı‘ ıııııa\‘j an tlarajada ttıshu nclırıga ega bo‘lganlaridan so‘ng oıloepik o‘qish mashq qilinadi.
O‘qish va yozish jarayonining psixofiziologik tavsifi. O‘qish ham, yozish ham murakkab nutq faoliyati hisoblanadi. Bu jarayonlar kichik Yoshdagi o‘quvchidan iroda, aql, hatto jismoniy harakatni liam talab qiladi.
Kichik yoshdagi o‘qııvchini o‘qislıga o‘rgatish da qtıyi‹lagilar kıızatiladi:

1. 
   Bola o‘qish paytida bitta harfni ko‘ı‘adi, ııni bilish uchun rasm- larini ko‘z oldiga keltiradi, rasmlarni yoki boshqa harflarni eslaydi, esga ttıshirgach, tıni ayı ishga oshiqadi, biroq o‘qitı1vclıi aytislıga yo‘l qo‘ynıaydi, ıından bo‘g‘ in ni aytishn i talala qiladi. O‘qııvchi ikkinclıi haıfni eslab olguncha, birinclıisi esdan chiqib qoladi yoki ularni qo‘shib bo‘g“in, bo‘g‘indan so‘z hosil qilgıınclıa, o‘qish jarayoni sııstlashadi.
   
2. 
   Ko‘pincha bola o‘qiyotgan qatorni yo‘qotib qo‘yadi, lıarfni, bo‘g‘inni, so‘zni qayta o‘qishiga to‘g‘ri keladi. O‘qtıvclıining diqqati kengaygan sari bo‘g‘in va so‘zni bııtıınligicha idrok eta boshlaydi.
   
3. 
   O‘qislıni endi o‘rganayotgan bola o‘qiyotgan matn mazmunini o‘zlaslıtirmaydi, chun ki tı so‘zni qanday o‘qishga ko‘p kuclı beradi. Darslikdagi rasmlar, o‘qittıvchining savollari, ko‘rgazmali qtrrollar ularning ongli o‘qislı1arini ta’minlaydi.
   
4. 
   Tajribasiz kitobxon so‘zııi birinchi bo‘g‘ iniga yoki rasmga qarab topadi. Btl xato o‘qishga olib keladi i. Bunday xatoning oldin i olish uchun so‘z bo‘g‘inlab o‘qit i ladi, so‘zn i bo‘g‘in-tovush tomondan talıl il qil ishga, tovush-harf tomondan analiz va sintez qilishga diqqat qaratiladi.
   

^{O‘qi.elini mııvaffaqiyatli e}bu ^{lashlari uchun o qtıvchilarning idro-}
ki, xotiı asi, tafakkuri va nut qini o‘stirishga katta e'tibor berish ke- rak. Savod o‘rgatis1ıda fonematik eshitish qobiliyatlarini o‘stirislıga, ya’ni tovtıslıni aniq telaffuz ^qi1islı_s•. boshqa tovtıslılardan farqlashga o‘rgatish, bo‘g‘in yoki so‘zdan o‘s1ıa tovuslıni ajrata olish ko‘nikmasini o‘stirislı muhim sanaladi.
Foneıııatik eshitish imloviy malakani hosil qilishning muhim shartidir. Slim bois savod o‘rgatish davrida eshitish idrokini o‘stirish uchun lı.ım maxsus xilma-xil mashqlar o‘tkazib borisll maqsadga mııvofiqdir.
Yozuv jarayonida o‘quvclı ila r rtıclıkani to‘g‘ri ushlaslıni, daftarni to‘g‘ri qo‘yislıni, harln i yozishda yozuv clıiziqlari, ular bo‘ylab qo‘1ni harakatlantirislıni esda saqlashi, harfni harfga qanday ulash, qatorga sig‘ islt-sig‘masligini mo‘1jal1aslıi lozim. Bu jarayon o‘qtıvchini aqliy va jismonan charclıatadi, iıyniqsa, ularning barmoq va yelka mtısktıl- lari clıarclıaydi. Shuning uchun liam darsda ikki-uch marta daqiqali jismoniy mashqlar o‘tkazilislıi maqsadga muvofiqdir.
Yozuv jarayonida o‘quvclıi nıchkani qog‘oz tıstida sekin, ishonch- sizlik bilan qimirlatadi, bi r ha rfn i yozib to‘xtaydi va namuna bilan solishtiradi, ba zan chiz iqdan chiqib ketadi, noto g‘ rll8rini bo‘yab, to‘g‘ri1aydi. Bunda u o‘qittıvchiga lıar daqiqada mıırojaat qiladi, uning qo‘li va bosh i yozislıda birgalikda harakat qiladi. Yozuv jarayoni o‘qtıvc1ıilarning ongli harekat qilislılarini liam talab etadi. Slim sababli o‘qitııvchi yozuv jarayoniga sabr-qanoat bil.lH kiltta e'tibor qaratishi juda muhim. Yozııvning chirojli va imloviy jilıatdan to‘g‘ri bo‘lishi savodxonlikning ytıksak belgisidiı’.
Savod o‘rgatish metodlarining qiyosiy-tanqidiy tahlili*
Eski maktabda o‘qish bilan yozish bir vaqtda o‘ rgatilmagan, avval faqat o‘qislı o‘rgati1gan. O‘qish hijo (bo‘g‘in) usuli bilim o‘rgati1gan. O‘qishga o‘rgatislıning „hijjai qadimiy“ deb atılgan usuli ıızoq vaqtlar davomida hech qanday’ o'zgarislısiz davoın etib kelgan.
Hijo tısıılida o‘qishga o‘rgatishni 3 bosqichga bo‘I islt mumkin:

1. 
   bosqich. Harflarning nomini yodlatislı („harfiy metod“). liu metodning molıiyati qııyidagilardan iboı'at bo‘1gan: bir meclisi yi Idam beri o‘qiyotgan bolalar maktabxonaga yangi kelgan bolaga biı necha kichik-kichik suraıli og‘zaki yodlatgan. Bola aytayotgan sııradagi so‘zlarining ma’nosini ı tushunmay, suralarııi biri n-ketin yodlab olgan, bu orada taxminan bir yilga yaqin vaqt o‘tgan. Shtından keyi n arab alifbosi yodlatila boshlangan; bola ııyidan har ik ki tonıoni rantJalanib silliqlangan maxsus l'lXta OÎ İb kelgill). Jilktabdor taxtani ng bi r to- moniga qora siyoh bilan 28 ta arabcha harfning yolg iz slıaklini alifbo tartibida bandlarga bo‘1ib yozib bergan.
   

Maktabdor birinchi banddagi lıarflarning noırlini alif, be, te, se deb aytgan. Bola domlaga ergashib takı'orla an, ayta olıııasa, dom la yana aytgan va shııni yaxstıilab o‘ rganishni vazifa qilib topshirgan. Bol.ı birinchi bandni yodlab olgaclı, ikkinclıi bandni stan tariqa yodlagan. Bolalar 28 harf nomini 5—f› oyda zo‘rg‘a bilib olganlaı’. ularning ko‘pchil igi harfiarning nomini yodlab olsalar liam, qaysisi be (+), qaysisi se ( ) ekanini ko‘rsatib bera ol maganlar. AYrinı domlalar, otinoyilar yosh bolalarning eslab qolish _s• rdam berish maqsadida
lıar bir harf tıclııın shartli iboralar o‘ylab topganlar ( — tızııııclıoqqi na
alif, w — bittagina be, — ikkitagina te, — ııchtagi na se kabi).

2. 
   bosqich. Bo‘g‘in hosil qilish. Harflaı‘ nomi yodlab bo‘1inpaclı, bo‘g‘in hosil qilishga, ya ni „her-u zabar“ ni o’rgatislıga o‘ti1gan. Eski maktabda „her-u zabar“ (za(0îlr, ze ı‘, peslı) mar xil o‘rgatilgan. Masal an, ba zi domlalar (be, zabar-ba), be-her-bi, be-peslı-bu, fe- zabar-ta kabi o‘rgatsalar, boshqalari be zabar ba, te zabar ta kabi, yana birovlar'ı be-tabar-a; her-i, peslı-u; te-zabar-a, her-i, peslı-u deb o‘rgatganlar.
   

Maktabxonada „her-u zabar“ qurtıq yod I at ilaan, ninıaga xixmat qilishi aytilmagan. Aslida esa bit belgilarning ıra'1um xizmat i bor:



* Mazkur mavzu U.Abdullayevning „ Eski rnaktalada xııt -s‹rrod o‘ ı 3‹ınislı" („O‘ rta va oliy maktab“ nashriyoti, 1960) kitt›1 i iıst›sidiı yoritildi.
-abar (fatha)—ıındoslı harf ustidagi rırg‘tı belgisiga o‘xsllasll chiziqclıa oo‘1ib, tındoslıga a ıınli tovııslıini qo‘shib ayı islt zartırligini ko’rsatadi; her (kasra) ıındosh harf ostidagi chiziqcha bo‘1ib, slim tındoshga i ıınli tovııslıiııi qo‘shib aytislı kerakligin i bildiradi; pesh (zamma) esa tı ndoslı harf ııstiga qo‘yiladigan belgi bo‘1ib, shıı ınıdoslı tovııslıga u tınlisini qo‘slıib aytislı zarıırligini ko‘ısatadi. DelTl.4k, arabclıa matnlarni o‘qish uchun ., zer-tı zabar“ni bilish juda zarıır bo‘lgan, ammo o‘qislıp•a o‘rgatish anglab o‘qishga asoslanrtâilgani uchun bolalar mim zabar ma, mim her mi, mim pesh mu deb yodl.ıgan1ar, „zer-tı zrIbilr“ning nıolıiyatini anglamaganlar.

3. 
   bosqich. Bo‘g‘inlarni qo shish. ESkı lÂ]îîkİĞbdÛ bO‘g‘ i nlarni qo‘shislı „abjad“ f›ilan boshlangan. Maktabdor taxtani ng ikkinclıi tomoniga arab tili alfavitidagi 28 ta harf jaınlangan S so‘zni „zer-n zabar“ bilan yozib bcrgan. Bolalar bu b ta so‘zni biri n-keti n hijo usuli da o‘qib yodlal olganlar. ktasalan, abjad so ‘¿i alifgr dr:hal go ’y'ih, beyo uri.slıtiı ilsa ab, jimgrı zah‹ıı go ji/a, dolyr ıırislıtirilsîl J£f d5 bıılarniııg
   

AbtĞt Üîlll keyin eski makt‹ıb o‘qtıv kitobi bo‘1gan „ Haftiyak“kî1 o‘tilpan. „ Haft ivak“dagi su ralar hani „Abjad“dagi kabi hijo usuli da O‘QıÎ ı îtIJ. BOl0$Ûr „ Haft i yak“ ni ılg bir betini hijo usuli da o‘q islt uchun juda ko‘p vaqt va ktlC Â s. :1gün1ar.
So‘zni lı ijo tısıılida o‘qislıda avval so‘zdagi bir inclıi tındoslı harf- nini, ke yi n ikkinchi ıındosls lıarfning nonıini aytib, ıınp•a zarıır lıara- kiltni qo‘yib hijo hosil qilingan. Shh usulda navbatdagi lıarflardan ham lı i|o hosil qil in ib, lsijolarni bir-biriga qo‘shib, bu so‘z bir btıttınicha ayt ilp•an. So‘zni lı ijo ıısuli da o‘q ishda tovush c nâîls, bÛlkÎ SlJtl tOvtısh ni itodalovchi harfning nomi asos qilib olingan. So‘zni tovush jihati- da n tahlil qil ishga oid lıeclı qanday ish qilinmagan, tovııshlarning qo‘slı ilislıi bolalarga ttıshunarli bo‘lmagan, bolalar so‘zdagi har bir harf nıa'1tım bir tovushni bildirishini mtıtlaqo ang1amagan1.tr. Hijo tıstıl ida o‘qishga o’rgatish, birinchi dan, mexanik ravishda bo‘l ib, ayni bir narsani qayta-qayta aytislıga majbıır qiling.ın, ikkinclıidan, bola o‘zi aytgan so‘zining ma’nosini tushunmay, maktabdord.ın eshitganini takrorlayvergan.
„ Haftiyak“ning keyingi ayrim stıralari so‘zni yaxlit „o‘qish“ ıısuli da olib borilgan, aniqrog‘i bola o‘qimagan, eshitganini yodlagan. Natijada bolalar maktabxonada o‘qiganlarini o‘zi o‘qib yurgan kitobi dan „o‘qib ^ber_{s. “. •} ularni ng qo‘liga maktabda o‘qilnıagan boshqa bir kitob berilsa, tıni o‘qiy olmadan; eski maktabda 6— 10 yil mııntazam
o ‘qigan bolalaming juda ko‘p deganda 4 —5 foizigina o'qish va yozish ko'nikmasini hosil qilgan.
Turkistonda ochilgan rus-tuzem maktablari savod o'rgatishda m a’­ lum darajada ijobiy o'rin tutdi. Rus-tuzem maktablarining o'zbekcha sinflarida o'zbekcha xat-savod o'rgatish metodi 1900-yildan boshlab asta-sekin isloh qilindi: hijo m etodidan tovush metodiga o'tildi. 1900-yilIardan rus-tuzem maktabi o'zbekcha sinflarining peshqadam muallimlari tovush metodi asosida tuzilgan tatarcha alifbedan f'oyda- lana boshladilar. Bu kitobning tili va mazmuni o'zbekcha sinflarga mos kelmas edi. 1902-yilda Saidrasul Saidazizovning tovush metodi talabiga muvofiq tuzilgan ona tili alifbesi — „Ustodi aw al" nashr etildi. „Ustodi aw al" nashr qilingandan keyin o'zbekcha xat-savod o'rgatishda yangi davr boshlandi. Tovush metodi savod o'rgatishning eski usulidan tam om ila farq qilib, o'qitishni osonlashtirdi, ta ’limni bola tushunadigan, anglaydigan ta ’limga, ya’ni faol ta ’limga aylantirdi.
„Ustodi aw al" 3 bo'lim dan iborat edi: 1-bo'lim , hozirgi atama bilan aytganimizda, alifbe davridir. M uallif bu bo'lim da arab alfaviti- dagi harflarni alfavit tartibida emas, balki harf orqali ifodalangan tovushning talaffuzi oson-qiyinligini, harflaming yozilishi sodda yoki murakkabligini e’tiborga olgan holda tizib chiqqan. M uallif har bir harfning yozuvda bir necha xil shaklda kelishi xat-savod o'rgatishni qiyinlashtirishini hisobga olgan; alifbe davrining boshida deyarli har doim bir xil shaklda qo'llanadigan harflarni bergan. U shakli yozi­ lish o'rniga qarab turlicha bo'ladigan harflaming so'z boshida, so‘z o'rtasida, so'z oxirida va alohida yozilish shaklini berib, ularga mos misollar keltirgan. Masalan, q harfini tanitish uchun qor, uyqu, oq so'zlarini, g‘ harfini tanitish uchun g'or, uyg'oq, tog‘ so'zlarini tan- lagan. M uallif soddadan murakkabga tamoyiliga amal qilib, alifbe davrini asta-sekin murakkablashtira borgan. Kitobning alifbe qismiga, asosan, o'zbek tilining lug'at tarkibidagi so'zlar tanlab olingan.
„Ustodi aw a l“ ning 2-bo'lim i alifbedan keyingi davrdir. Bu bo'lim da hikoya, masal va 50 maqola berilgan. Ularning ayrimlarida bilim olish targ'ib qilinsa, boshqalari tarbiyaviy m azm unda bo'lgan.
S.Saidazizov kitobining 3-bo'lim ini „Alifboi Q ur’on" deb atagan va o'z oldiga bolalarga ,,Qur’o n “ ni tushunib o'qishga o'rgatishni m aq­ sad qilib qo'ygan.
U m um an, tovush metodi M arkaziy Osiyoga ikki m anbadan yoyilgan:

1. 
   Rus-tuzem maktablari ruscha sinflarida xat-savod tovush metodi
   

bilan o‘rgatilar ecli. O‘zbekcha sinf muallimlari tovush metodi oson va qtılaş'ligini ama Ida o‘z ko‘zlari bilan ko‘rganlar va asta-sekin tovush metodini o‘z sinflariga tat(aiq eta boshlaganlar.

2. 
   X I X asrning oxiridan boshlab Rossiyadan Markaziy Osiyoga kel- ga n t.atar mtıallilBlari, ya’u i jijdİ€llar tovtlsh metodi da xat-savod o‘rgata bosh lacan edilar, oradan ko‘p o‘tmay, bir qancha mahalliy muallimİy lılar kabi yangi ıBaktablar oclıadilar va bolalarga xat-savodni tovush ınetocli asosicla o‘rgat a boslılaydilaı’.
   

Slııınday qilib, O‘rta Osiyoda tovush metodi asta-sekin hijo meto- tl i n i ng o‘ nı in i c a Hav boslılagan.
Ma’1ım ki. tom uslu ıBctotJi bilan xat-savod o‘rgatishga Rossiyada
K. D. LJsh inskiy asos solib, tı sintetik tovush metodini qat iy himoya qilgan.
I ot ıl$lJ ıJ3cİod i bililll sNvod o‘ı‘gatilganc1a, so‘zning eng kichik bt hiç i, j:’ n i n tııq to rish lari astıs qil ib olinadi. So‘zning ma’nosini o’z3aı t iı‘a ol tu clii har mi ı‘ tovush \’ozııvda harf orqali ifodalanishi: SO‘xC .I ÎOVÜls  îlr alın:ıslı in islt i, ort ismi yok İ k.J1Tlayishi natijasida boshqa bi ı‘ ş a nt› i so‘ z hosil bo‘I ishi mum ki nligi bolalar ongiga yetkaziladi. mc› i nk ı \ il la ı ti: h a nı kat s.n ocl tovtıslı ıBetodida o‘rgatilmoqda. Atoq- li ıııetodist la r (S. P. ltctl:z tı bok . \. I. Voskresenskaya, K. Qosiınova,
Y. A( dullavev, O. Shaı‘atic1rtinov va laoslıq.) tom ııslı metodi da xat-savod
‹› ı -at ish n i ta koru illaslıt irdilar.
\ı at .il i11 Os ida yoz tr\ n i o’ ı‘ at ish q iş'in bo‘lgan. Bu alifbodagi harf- la ı‘ so‘zda go‘11, h ‹› ı u içti q.ı ı kıl , la a r x il slıakltla yozilgaıl, bu yoztıvn i U‘ I ”îJ1d LS q11 ı €) ı j ı1 I I.1S l İ li.i14 . Ü1 ti ll İ Ivy tl ch tı n ko p ın a ktablarda bolalarga
‹ q islt O‘ l‘JîIÎ İ İ ib yozuv _{. ı} ırıg.ın, chun ki do nı la va otinoyilarning ko‘pc h il iş i o qishn i bil il›, ›’ozishn i bil lmagan.
Lski ınaktabda yoz islt clıiz iqsiZ tek is oq qog‘ozga dastlab yo‘g‘onroq suvag‘ich qalamcla o‘rgatilgan; boliıiiıı yozishni ozı'oq o‘rganganlaridan keyin qamislı qalamda liam yozislıgan, ıılarga nıclıkada vozishga nıxsat eti lmagan.
Yoz ishni o‘rgatish alifbo tart ibida lıarflarning alohida-alohida slıaklini yozdirishdan boshlangan. Avval nfiJi yozish o‘rgatilgan, keyin o‘.xslıaslı slıaklli harflar bandlarga f o‘linib, o‘xshash unsuri bo‘lma- i:n lari esîl il 'Fim-ayrim yozdirilga n. Ba’zi domlalar ayrim lıarflarning eleırentlarini yozishni ham alohida ıııaslıq qildi rganlar.
Sil undan keyin hartlarni u rısxilÇ‹ı qarab allfbo tartibida katta-katta qilil yozish (bu mufraûot (sarlıad) deyilgan: bıınday yozish bir-ikki yilga clıo‘zilgan) o‘rgatilgan.
Shundan keyin harflarni bir-biriga qo‘slıib yozish mashqi boshlan - gan. Bu mashqni murakkabbot deyilgan. Harflarni bir-biriga qo‘shib yozish mashq i bir necha bosqichga bo‘linib, harf blrikıBalarining ma'no anglatish-anglat masligi unıtıman e'tiborga olinmagan, qanday qo‘shilish mashq qi[inavergan. Ko‘pgina eski maktablarda bıınday mashq „abjad yozish“ bilan ttıgallangan.
Mtırukkabbotdan keyin bayt, qit’a va rtıboiylarni ko‘chirib yozish mashqi boshlangan. Bu mashqni muqattaot deyilg:ııı. Bu mashqqa ham juda ko‘p vaqt sarflangan; u ma'noli so‘z1arni yozish bilan boshlanib, duoyi salom (insho) yozish bilan tııgallangan. Bola duoyi salom yozishni bilsa, „xati chiqqan“ hisoblangan.
Yozuvni o‘rgatislı va husnixat mashq qildirishda „Mufradot“ kitobidan foydalanilgan. Bu kitobchada har tıclıala mashq turi, ba'zi nashrlarda esa insho namunalari berilgan.
Eski maktabda yozuvga o‘rgatishning birdan-bir yo‘1i ko‘chirib yozuv — nusxa ko‘chirish hisoblangan, natijada bolada yozma nutq ko‘ nikmasi hosil qilinmagan. Bu mashq bolani juda zeriktirgan, hech o‘ylanmasdan yozishga odatlaıltirgan. Maktabxonada ijodiy ko‘chirib yozuv mashqlarining, shuningdek, boshqa tıstıllarning qo‘1lani1rna- ganligi orqasida bola chiroyl i ko‘chirib yozish ko‘nikmasini hosil qilgan bo‘lsa ham, o‘z fikrini yozma ifoda qila olmagan, eng oddiy jtımlalarni ham zo'r-bazo'r xato bilan yozgan.
Eski maktablarda, madrasalarda o‘zbek tili o‘qitilmagan, natijada eski maktab bolalarigina emas, hatto madrasada bir necha yil ıımr o‘tkazgan ba’zi bolalar ham o'z ismini to‘g‘ri yozishni bilıııaganlar.
Arabchada to‘g‘ri, chiroyli yozuvga o‘ rgatish uchun xival i k slıoir Shermuhanımad Avazbey o‘g‘li MtınisniHg (177b— 1529) „SîlVOdi ta'- 1im“ kitobidan foydalanilgan.
Rus-ttızem maktablarida o‘qislı va yozishni o‘rgatish, odat da, bir vaqtda boshlanib, bir-biriga bog‘1ab olib borılg.In, lıar kııni avval o‘qish, keyin yozuv darsi bo‘1gan; o‘qish va yoz ish onglilik tamoyili asosi da o‘rgatilgan; bolalar qaysi tovush, bo‘g‘in, so‘z yoki gapni o‘qiyot- gan yoki yozayotganini aniq tasavvtır qilgan, ma'nosiga tuslııtngan, arabcha harfning yolg‘iz shaklini yoxtıd bi ror lıarfning elernentini yozayotganligini ongli ravishda bilgan.
Rus-ttızem maktablarining o‘zbekcha sinfıda ko‘chirib yozishga va diktantga ko‘p vaqt sarf etilgan. Btılardan tashqari. insla o (ttırl i tilxat, dtıoyi salom va savdo ishiga oid mar xi1 xatlar) yozishga ham o‘rgati1gan.