Yoqub Saidov

leksik qatlam¸ umumturkiy leksika¸ tub turkiy so’zlar¸ asl turkiy so’zlar kabi 
terminlar bilan atalib kelinadi va turkiy lug`aviy qatlam tarkibida qadimgi turkiy 
so’zlar mavjudligi e’tirof etiladi¸ biroq bu tadqiqotlarda qadimgi turkiy so’zlar 
tushunchasi bo’yicha aniq to’xtamli fikr mavjud emas. 
Mazkur masalani o’z qatlam va o’zlashma qatlam doirasida izohlash 
maqsadga muvofiqdir. Ma’lumki, aksariyat ilmiy adabiyotlar¸ darslik va 
qo’llanmalarda o’zbek tilining lug`at tarkibidagi so’zlar ikki qatlamga¸ ya’ni o’z 
qatlam va o’zlashma qatlamga ajratiladi. Ayrim tadqiqotchilarning ilmiy 
ishlarida uchinchi qatlam ham borligi aytib o’tiladi. Chunonchi¸ o’zbek tili 
leksikasidagi o’z qatlam va o’zlashma qatlam so’zlarini maxsus o’rgangan¸ 
leksik qatlam¸ o’z qatlam¸ umumturkiy so’zlar¸ tub turkiy so’zlar kabi 
tushunchalarga keng izoh bergan E.Begmatov bunday qatlamni «turk-mo’g`ul 
leksik parallellari¸ ya’ni «o’rtoq so’zlar» sifatida belgilaydi.
1
E.Begmatovning fikricha¸ o’z qatlam leksikasi: 1) tub turkiy so’zlardan; 2) 
tub turkiy so’zlardan yasalgan o’zbekcha so’zlardan; 3) chet til elementi 
negizida o’zbek tilining o’zida¸ o’zbekcha affikslar qo’shib yasalgan so’zlardan 
va boshqalardan iborat
2
. Aytilgan ushbu ilmiy fikrlar to’g`ri va asosli ekanligi 
leksikologiyaga oid ko’p ilmiy tadqiqotlarda e’tirof etib kelinmoqda. O’z 
qatlam tarkibiga kiruvchi tub so’zlarga ham olim alohida izoh berib o’tgan: 
«Tub so’z ― bu tilning o’ziniki bo’lgan so’zlardir. Uni belgilovchi asosiy 
mezon¸ birinchidan¸ bu so’zning genetik jihatdan o’sha tilniki ekanligi¸ 
ikkinchidan esa¸ uning qadimiy davrlarga oid so’z ekanligidir».
3
Olim tub 
1
Бегматов Э. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг лексик қатламлари. –Т.: Фан‚ 1985. –Б. 56. 
2
O`sha asar, 57-bet. 
3
O`sha asar, 64-bet. 

---

turkiy so’zlar tarkibiga qadimgi turkiy leksikani ham kiritadi va uni ikkita 
guruhga¸ ya’ni hozirgi o’zbek adabiy tilda qo’llanayotgan (ot¸ ekin¸ it¸ iz 
kabilar) va hozirgi o’zbek adabiy tilda ishlatilmaydigan (ayoq//ayog` ― kosa¸ 
piyola; asru ― juda ko’p¸ ochun ― dunyo¸ olam kabilar) so’zlar sifatida tahlil 
etadi. 
E.Begmatov turkiy tillar lug`at tarkibidagi mushtarak leksikani 
umumturkiy so’zlar deb ataydi. Bunday so’zlarning aksariyati hozirgi davr 
turkiy tillarning deyarli barchasida uchrashini ta’kidlaydi. U umumturkiy 
so’zlar termini ikki ma’noda qo’llanishini¸ ya’ni turkiy tilning umuturkiy 
holatdagi davri uchun mansub leksikani anglatishini va hozirgi qardosh turkiy 
tillar leksikasida parallel uchrovchi umumiy lug`aviy fond (o’xshashlik)ni 
bildirishini aytib o’tadi. Uning fikricha¸ so’zning umumturkiy bo’lishi so’zning 
birdan ortiq turkiy tilda uchrashida emas¸ balki bu leksikaning aslida bitta 
(yagona) turkiy manbaga tegishli ekanidadir
1
. Umumturkiy so’zlar tarkibida 
ikki guruh leksemalar ajralib turadi: 1) ko’pchilik turkiy tillarda saqlangan 
so’zlar; 2) ba’zi turkiy tillardagina saqlangan so’zlar. Hozirgi o’zbek adabiy 
tilidagi turkiy lug`aviy qatlam ikki muhim tarmoqdan iborat: 1) qadimiy turkiy 
so’zlar; 2) qadimiy turkiy so’zlardan tilning tarixiy taraqqiyoti davomida turli 
davrlarda hosil qilingan yangi so’zlar.
2
Navoiy asarlari tilida qo’llanishda davom etgan qadimgi turkiy til 
va eski turkiy tilga tegishli leksikani struktur-grammatik hamda 
semantik-funksional aspektlarda tadqiq etgan Sh.Egamova tub turkiy 
so’zlarni asl turkiy katlam deb nomlagan¸ qadimgi turkiy til (VII-X) va 
eski turkiy til (XI-XIV)ga xos leksik birliklarni qadimgi turkiy so’zlar 
sifatida belgilagan. Olima Navoiy asarlari tilida qo’llanishda davom 
etgan 1400 ta qadimgi turkiy til (VII-X) va eski turkiy til (XI-XIV)ga xos 
1
O`sha asar, 86-bet. 
2
O`sha asar, 94-bet. 

---

leksik birliklarni aniqlagan.
1
A.Abdushukurov «Qisasi Rabg`uziy» leksikasi» 
nomli monografiyasida asыg` (foyda)¸ chag`ыr (sharob)¸ yыg`ach (daraxt) 
kabilarni tub turkiy so’zlar ostida tahlil etib¸ ularni eskirgan so’zlar¸ ya’ni 
arxaizmlar sifatida belgilaydi.
2
Aytilganlar bo’yicha quyidagi xulosalarga kelish mumkin: 
1. O’z qatlam tushunchasi keng hodisadir. Shunga ko’ra o’zbek adabiy 
tilining o’z qatlam so’zlari: a) umumturkiy so’zlardan; b) qadimgi turkiy 
so’zlardan; v) o’zbekcha so’zlardan; g) dialektal (o’g`uz¸ qipchoq kabi) 
so’zlardan iborat.
Umumturkiy so’zlar yoki tub turkiy so’zlar E.Begmatov ta’kidlaganidek¸ 
turkiy tillar oilasiga mansub barcha tillarda uchraydi. Masalan¸ muz so’zi turkiy 
tillarning barchasida mavjud va ayrim fonetik farqlanishni hisobga olmaganda 
bir xil qo’llaniladi. Mazkur so’zni umumturkiy so’z yoki tub turkiy so’z sifatida 
belgilash lozim. 
2. Qadimgi turkiy so’zlar qadimgi turkiy til (VII-X) va eski turkiy til 
(XI-XIII)ga xos leksik birliklardir. Qadimgi turkiy so’zlar umumturkiy 
so’zlar yoki tub turkiy so’zlar tarkibiga kiradi.
4. Qadimgi turkiy so’zlarning ma’lum qismi eski o’zbek adabiy tili davri 
(XIV-XIX)ning ilk bosqichida qo’llanishda bo’lgan¸ keyinchalik esa ularning 
ko’pchiligi iste’moldan chiqqan.
Aytilganlardan kelib chiqib, aytish mumkinki¸ qadimgi turkiy til leksikasi 
tushunchasi ostida O’rxun-Enasoy va qisman qadimgi uyg`ur yozma 
yodgorliklari (ya’ni¸ VII-XIII asr obidalari) leksikasida mavjud bo’lgan¸ 
keyingi davrlarda esa ma’lum sabablarga ko’ra o’zbek adabiy tili leksikasi 
1
Эгамова Ш. Алишер Навоий асарлари тилидаги қадимги туркий лексика тадқиқи: Филол. фан. ном. ... 
дис. автореф. – Т.: ЎзР ФА ТАИ, 2007. -25 б. 
2
Абдушукуров А. «Қисаси Рабғузий» лексикаси. –Т.: Академия¸ 2008. –Б. 58-61. 

---

tarkibidan iste’moldan chiqqan¸ eskirgan so’zlarni tushunish maqsadga 
muvofiqdir. 
Qadimgi turkiy til leksikasi turkiy tillar, jumladan, o’zbek tilining keyingi 
davrlari leksikasiga asos bo’lgan
1
. Hozirgi o’zbek tili so’z boyligining asosiy 
qismini o’z qatlamga xos leksik birliklar tashkil etadi. Bu qatlam tarkibida 
muayyan miqdorda qadimgi turkiy til (VII-X) va ilk eski turkiy til (XI-XII)ga 
oid lug`aviy birliklar ham mavjud. Ularni quyidagi mavzuiy guruhlar bo’yicha 
tasniflash mumkin: 
1. Egulik va ichguliklarning nomi: suv, et (go’sht), un, bol (asal), qaymoq,