Yosh davrlar psixologiyasining predmeti, nazariy va amaliy vazifalari

SHaxs rivojlanishi sifatida psixik rivojlanishning psixoanalitik yo’nalishi
Reja:
1.Z.Freydning psixoanalizida psixik rivojlanish masalasi
2.Bolalik psixoanalizi
3.Hozirgi zamon psixoanalitikasi bolalarni tarbiyalash va rivojlanishi haqida

Z.Freyd hayoti haqida Zigmund Freyd 1856 yilda Freyburgda, o’sha paytdagi Avstriya Vengriya imperiyasining hozirgi kunda CHex respublikasiga taaluqli qismida tug`ildi. U tibbiyotni Venada o’rgandi va shu erda Avstriyani natsistlar 1938 yilda anneksiya qilgunlariga qadar yashadi. YAhudiy sifatida u vatanini tashlab ketishga majbur bo’ldi va Londonga borib o’rnashdi, o’sha erda 1939 yilda vafot etdi. Uzoq yillar davomida u bedavo saraton kasalligi bilan kurashib yashadi.

Uning eng mashhur asarlari quyidagilar: “Tushlarning ta`biri”, “Psixoanalizga kirish bo’yicha ma`ruzalar”, “Lazzat tamoyili ortida”, “Bir illyuziyaning kelajagi”, “Madaniyatdan norozilik”, “Muso va monoteizm
Ontogenezda rivojlanish psixikasi tushunchasiga psixoanalitik yondashuv asoslari Z.Freyd tomonidan kiritilgan. Psixik rivojlanish psixoanalizida qiziqishlar, motivlar va tuyg`ular sohasini murakkablashishi jarayoni bilan shaxs rivojlanishi hamda uni tuzilishi va funktsiyalarini takomillashishi bilan tenglashtiriladi.
Z.Freyd inson psixikasini 3 bosqichga ya`ni psixik jarayonlarni printsipial anglash imkoniyati mezoni bo’yicha ong, ongosti va ongsizlikka ajratadi. Uning ilmiy qiziqishlari birinchi navbatda jinsiy va agressiv qiziqishlarini majmuasiga qaratilgan. Aynan ongsizlik birinchi bo’lib jamiyatga qarshi turadi. Freyd shaxs rivojlanishini individni tashqi ijtimoiy dunyoga moslashishi sifatida kiritgan hamda unga begona lekin juda ham zarur debhisoblaydi.
Inson shaxsi Z.Freyd bo’yicha o’z tarkibiga tuzilmaviy komponentlarni qamrab oladi:
U
Men
Oliy Men
U (Id)-shaxsning primitiv yadrosi u tug`ma xarakterga ega, ongsizlik joylashgan va qoniqish tamoyiliga bo’ysunadi. Idda tug`ma impulsiv qiziqishlar mavjud (hayot instinkti Eros va o’lim instinkti Tanatos) va psixik rivojlanishni energetik asosini tashkil etadi.
Men (Ego) shaxsni ratsional va anglanuvchi qism.u biologik etilishga ko’ra,hayotning 12 va 36 oylari orasida yuzaga keladi va reallik printsipi bilan boshqariladi. Egoning vazifasi sodir bo’layotganlarni tushuntirish va insonni xulqini shunday tuzish kerakki, uni instinktiv talablari qondirilishi, jamiyatning va ongning cheklovlari buzilmasligi kerak. Egoning hamkorligida indvid va sotsium o’rtasidagi nizo hayot mobaynida sustlashishi kerak.
Oliy –Men (Super Ego) shaxsning tuzilmaviy tarkibi sifatida eng oxirida 3-6 yoshlar orasida shakllanadi. Super Ego insof uni moslashishini ifodalaydi va bu jamiyatda qabul qilingan normalarni amal qilishini qattiq nazoratga oladi.
Id va Super Ego tarafidagi an`analar odatda nizoli xarakterga ega bo’lib, bu xavotirlanish, asabiylashishni keltirib chiqaradi. Bunga javoban Ego bir qtor himoya mexanizmlarini yaratadi va qo’llaydi. Ular siqib chiqarish, ratsionallashtirish, sublimatsiya, proektsiya, regressiya va boshqalar.
Himoya mexanizmi atamasi 1894-yilda dastlab Z.Freyd tomonidan fanga kiritildi. Keyinchalik mazkur sohadagi tadqiqotlarning miqdorini ortib borishi natijasida uning amaliy va nazariy ahamiyati ham ortib bormoqda. Psixologik himoya – bu shaxsni salbiy kechinmalardan himoya qilishga yo’naltirilgan anglanmagan psixik jarayondir. Aynan psixologik himoya mexanizmlari qarshilik ko’rsatish jarayonlari asosida yotadi. SHaxsning himoya mexanizmlari uning psixikasida ilk bolalik davrida paydo bo’ladi va butun hayoti mobaynida davom etadi. Psixologik himoya mexanizmlari odamni yoqimsiz emotsional kechinmalardan himoya qiladi, psixologik komfortni saqlab berishga yordam beradi. Psixologik himoyani funktsional vazifani va maqsadi, ongsizlikni instinktiv impulslari va tashqi ijtimoiy muhit talablarini o’zlashtirishi oila va jamiyatning qoida va normalarini o’zlashtirish o’rtasidagi ziddiyatlar bilan shartlangan ya`ni shaxsni ichki nizolarini (havotirlik,siqilish) engillashtirishdan iborat. Psixologik himoya mexanizmlari bu nizolarni engillashtiradi, inson xulq-atvorini himoya qiladi va uni moslashuvchanligi va psixikasini barqarorligini oshirgan holda boshqaradi.
Psixologik himoyalanganlikni ta`minlovchi asosiy mexanizm sifatida shaxsning barqarorlashtiruvchi maxsus boshqaruv tizimi yuzaga chiqadi. Ular nizoni anglash bilan bog`liq bo’lgan havotir tuyg`ularini bartaraf qilish yoki minimumigacha keltirishgacha yo’naltirilgan. Bu yondashuv bilan bog`liq holda uning asosiy funktsiyasi sifatida ong muhitini negativ shaxsni jarohatlovchi kechinmalardan “to’sish” ko’rib chiqiladi.
Keng ma`noda “psixologik himoya” atamasi psixologik diskomfortni bartaraf etish natijasida yuzaga keladigan negativizm kabi shaxs xislatlari faolligini chalkashtiruvchi “yolg`onlar” paydo bo’lishi, shaxslararo munosabatlar tizimini o’zgartiruvchi har qanday xarakatlarni tushuntirishda qo’llaniladi.
Tor ma`noda esa psixologik himoya bir qator himoya mexanizmlarini funktsiyalashuvi natijasida ong tarkibini o’ziga xos tarzda o’zgarishiga olib keluvchi tushunchani anglaymiz. Ular tushkunlik, rad etish, proektsiya, identifikatsiya, regressiya, izolyatsiya, ratsionalizatsiya, konversiya va boshqalarda.
Bu himoya mexanizmlarini faoliyati insonning axborot-yo’nalganlik harakatlari asosini va uning sub`ektiv, shaxsiy munosabatlar tizimini adekvatligini oshirmasdan uni mosligini xatto tushirishi xam mumkin.
Himoya mexanizmi – bu xatar yoki xavotir manbaini buzib ko’rish rad etish yoki qochish mumkin bo’lgan har qanday jarayon. Himoya mexanizmlari, shuningdek, bizning “Men” ligimizni ideallashtirilgan obrazini tartibga solishga hamda o’zimizni qabul qilishimiz qulay bo’lishi uchun yordam beradi. Zigmund Freyd birinchilardan bo’lib, himoyaning ko’p turlarini identifikatsiyalangan va bu mexanizmlar ongsiz tarzda harakat qilishini taxmin qilgan.
Himoya mexanizmlarini juda ko’p qo’llovchi insonlar yaxshi moslashmay qoladilar, chunki ular emotsional energiyalarining ko’pini xavfni nazorat qilish va o’zi haqidagi yolg`on tasavvurlarini saqlab qolishga harakat qiladi. SHunga qaramay himoya mexanizmlarini foydasi mavjud. Ular ko’pincha xavfni engib o’tishga yordam beradi. Bizda xavfdan samarali qutilish va muammoga diqqatni qaratishga vaqt paydo bo’ladi. Agar siz bizning aytganlarimizdan o’zingizga taalluqliligini olgan bo’lsangiz, bu siz o’zingizni faqatgina himoya qilaverasiz degani emas. Avval ta`kidlaganimizdek hamma ham himoya mexanizmlarini qo’llab turadi.
Himoya mexanizmlarining ikkita asosiy tavsifnomalari mavjud:
1.Reallikni rad etish yoki buzish.
2.Ongsiz darajadagi faoliyat.
Ko’pincha odamlar himoya mexanizmlarini bitta turini emas, balki ularni kompleks tarzda qo’llashni ma`qul ko’radilar. Bundan tashqari ko’pchilik insonlarda bitta mexanizmlarni boshqasidan afzal ko’rish moyilligida, ya`ni xuddi ularning qo’llanilishi odat tusiga aylangandek tuyuladi.
Psixologik himoya mexanizmlarini turlari.
1.Siqib chiqarish – bu yoqimsiz fikr, istak yoki tuyg`ularni ongsiz, beixtiyor ravishda chiqarib tashlash jarayoni. Z.Freyd motivatsion unutish orqali himoya mexanizmini to’liq ifodalab bergan. U simptomlarni shakllanishida muhim rol` o’ynaydi. Bu mexanizmni faoliyati xavotirlikni kamaytirish jarayonida etarli bo’lmaganda xamda siqib chiqarilgan ma`lumotni buzilgan holda anglashga yordam beruvchi boshqa himoya mexanizmlari ishga tushadi. Ma`lumki, psixologiya fanida himoya mexanizmlarini ikkita kombinatsiyasi keng tarqalgandir:
A)siqib chiqarish+siljish. Bu kombinatsiya faollik reaktsiyalarini yuzaga kelishiga yordam beradi. Siqib chiqarish va siljish mexanizmlari tarkibida bo’lgan bolaga nisbatan dushmanlikka qarshi himoyani ifodalaydi.
B)siqib chiqarish+konversiya – bu kombinatsiya isterik reaktsiyalarni asosini tashkil qiladi.
Tushkunlik mexanizmining mohiyati – ongdan jarohatlovchi voqea mohiyati va u bilan bog`liq emotsiyalarni chiqarib tashlashdir. Tushkunlik qo’rquv emotsiyalarini ushlab turish uchun rivojlanadi. Ularning paydo bo’lishi o’zini ijobiy idrok qilish uchun noma`qul shuningdek, agressorga bog`liq bo’lib qoladi. Qo’rquv real stimulni unutish oqibatida qo’rquvni keltirib chiqaruvchi, shuningdek, u bilan bog`liq bo’lgan assotsiativ ob`ektlar, faktlar vaziyatlarning barchasi yig`iladi.
Regressiya. Muammoli vaziyatda avvalgi yoki bolalikdagi istak va xarakatlarni qoniqish shakliga qaytishdir. Regressiya qisman to’liq yoki simvollik bo’lishi mumkin. Muammoni yordam so’rash oqibatida hal qilish “regressiya” sinfiga shuningdek, “xarakat faolligi” mexanizmiga kiradi. SHuningdek, xavotirlikni kamayishini talab qilish mumkin bo’lmagan istak orqali kelib chiqqan. Regressiv xulq-atvor ko’p hollarda kattalar tomonidan taqdirlanadi xamda simbiotik emotsional munosabatlarni talab qiladi.
Proektsiya – bu individ o’zining ongli darajasida rad qiluvchi fikr, tuyg`u, motiv va istaklarni boshqa shaxs yoki ob`ektga o’tkazish mexanizmi. Mexanizm o’zini va atrofdagilarni ular tomonidan emotsional rad etilishi sifatida qabul qilmaslik tuyg`usini ushlab turish uchun rivojlanadi. Proektsiya o’zini qabul qilmaslik qo’rquvi bilan kurashishni uddalay olish uchun boshqalarning rad etuvchi xarakatiga nisbatan chaqirilgan. Proektsiya atrofdagilarga ularni qabul qilmasliklarining ratsional asosi sifatida turli negativ sifatlarni ularning fonida o’zini qabul qilish uchun yo’naltirishdir. “Agar yomon odam meni rad etsa, demak men yaxshiman yoki yomon odamning fikri men uchun ahamiyatli emas”.
Proektsiyani noaniq shakllarini kundalik hayotda uchratish mumkin. Ko’pchiligimiz o’z kamchiliklarimizga e`tibor bermay, boshqalarda ularni osonlikcha sezamiz. Biz atrofdagilarni o’z tashvishlarimizda ayblashga moyilmiz. Proektsiya zararli bo’lishi xam mumkin, chunki reallikni noto’g`ri anglashga olib keladi. Bu mexanizm kshpincha anglamaydigan va xafa bo’luvchi shaxslarda namoyon bo’ladi.
Introektsiya – inson yoki ob`ektni simvolik internalizatsiyasi (o’ziga kiritishi). Mexanizm xarakati proektsiyaga qarama-qarshidir. Introektsiya yordamida sevgi ob`ektlari va o’zining shaxsi o’rtasidagi farqlar bartaraf etiladi. Ba`zida boshqa odamlarga nisbatan jaxl yoki agressiya o’rniga yo’q qiluvchi tuyg`ular, o’zini o’zi tanqid qilishga, o’zini qadrlamaslikka aylanadi, chunkiayblanuvchida introektsiya sodir bo’lgan. Bunday vaziyat ko’pincha depressiya holatida kuzatiladi.
Ratsionallashtirish – aslida mumkin bo’lmagan fikr, tuyg`u, xulq-atvorlarini oqlashga ishonchli sabablarni topuvchi himoya mexanizmi. Ratsionallashtirish – psixologik himoyaning eng keng tarqalgan mexanizmi, chunki bizning xulq-atvorimiz ko’plab omillar orqali aniqlanadi va biz uni o’zimiz uchun ma`qul bo’lgan yo’l bilan tushuntirganimizda ratsionallashtirgan bo’lamiz. Ratsionallashtirishni ongsiz mexanizmini to’qib chiqarilgan yolg`on, firib yoki mug`ombirlik bilan aralashtirib bo’lmaydi.
Intellektualizatsiya – bu ximoya mexanizmi emotsional xis-tuyg`u va kechirmalarnin bartaraf etish maqsadida namayon bo’ladi. Intelektual zaxiralarni katta miqdorda qo’llashni taqozo etadi.
Kompensatsiya yoki sublimatsiya bu real yoki hayotiy kamchiliklarni ongsiz tarzda bartaraf etish xarakati. Kompensatorlar xarakat universialdir, chunki statusini egallash deyarli barcha insonlarning istagidir. Kompensatsiya ijtimoiy yaroqli (ko’zi ojizning musiqachiga aylanishi) va yaroqsiz (bo’yi past insonni) agressivlik va xokimlikka intilishi bilan kompensatsiyalash nogironlikni qo’pollik va nizolashuvchanlik bilan kompensatsiyalash bo’lishi mumkin. SHuningdek, to’g`ri kompensatsiya (yutuqsiz yutuqqa erishib bo’lmaydigan sohada omadga intilish) va bavosita kompensatsiyaga (o’zini o’zi boshqa muhitda tasdiqlashga intilish) ajratiladi.
Reaktiv tuzilmalar himoya mexanizmini anglash uchun to’g`ri kelmaydigan mayl, istak va tuyg`ularni, ayniqsa, jinsiy va agressiv ma`no jixatdan unga qarama qarshi munosabat yoki xarakatlarni rivojlantirish yoki urg`u berish yo’li bilan almashtiradi. Bu himoya mexanizmini rivojlanishi inson oliy ijtimoiy (axloqiy) qadriyatlarni o’zlashtirishi bilan bog`laydilar. Reaktiv tuzilish xursandchilik emotsiyalarini ushlab turish uchun qo’llaniladi. Bu mexanizm xarakatdagi qarama-qarshi ustanovkalarni amalga oshirishni taqozo etadi. SHu jumladan, qarashlarning mustaxkam belgilanganligi, uyatchanlik, muruvvat hamda raxmdillik va boshqalar
Himoya ikki bosqich xarakterga ega. Avval mumkin bo’lmagan istak siqib chiqariladi, so’ng uning antitezasi kuchayadi. Masalan, xaddan tashqari vasiylik rad etilganlik hissini xaddan ziyod ijobiy va muloyim xulq dushmanlikni berkitishlari mumkin va boshqalar.
Reallikni rad etish bu anglanilgan vaziyatda og`riqli bo’ladigan o’y-fikr, tuyg`u, istak, talab yoki reallikni rad etuvchi mexanizm. Rad etish atrofdagilarning befarqligi va rad etilishini ko’rsatsalar, ularni qabul qiluvchi emotsiyalarni ushlab qolish maqsadida rivojlanadi. Xarakatlaridan xuddi muammolari yo’qdek tuyuladi. Rad etish mexanizmining ko’p miqdori bolalar uchun xarakterlidir. Kattalar rad etish mexanizmini inqirozli vaziyatlarda qo’llaydilar.
Siljish (o’rnini almashtirish) – kuchliroq, kattaroq va ahamiyatliroq sub`ekt bilan nizoli vaziyat yuzaga kelganida o’zining agressiya, jaxl emotsiyalarini chiqarib tashlaganda bu xavfga aylanadi,
Ilk bolalik davridagi va butun hayoti mobaynida inson psixikasida “psixologik hisoya”, “psixikaning himoya mexanizmlari” deb ataluvchi mexanizmlar shakllanadi va rivojlanadi. Bu mexanizmlar shaxs ongini turli salbiy emotsional kechinmalardan va pertseptsiyalardan asraydi. Psixologik gomeostazni saqlanishiga stabillikka shaxsni ichki nizolarini hal bo’lishiga imkon beradi va ongsiz va ongosti psixologik bosqichlarda bo’ladi. Aslida bu erda fikr turli moslashish jarayonlarida shaxs o’zi tomonidan egallaydigan xususiyatlari va sifatlari haqida ketmoqda.
“Psixologik himoya”, “himoya mexanizmlari” atamalari Z.Freyd tomonidan fanga kiritilgan. So’ng esa davom ettirilib interpritatsiyalanib, transformatsiyalanib va modernizatsiyalanib kelingan. SHuningdek, psixoanalitik yo’nalishlarning turli davr tadqiqotlari va psixoterapevt namoyonalari tomonidan hamda boshqa psixologik yo’nalishlar – ekzistentsional, psixologiya, insonparvarlik psixologiyasi, geshtalt psixologiya va boshqalarning izlanishlarida ko’rish mumkin. Himoya mexanizmlarining terminologik nuqtai nazardan birlikka ega emasligi uni nomeklaturasi xilma xil va personal o’ziga xosdir. Biroq shaxsda himoya mexanizmlarining mavjudligi eksperimental jixatdan isbotlangan.
Psixoanalitik yo’nalishda psixologik himoya mexanizmlarini Z.Freyd, A.Freyd, E.Fromm, K.Xorni va boshqalar tomonidan tadqiq qilingan. Z.Freyd “himoya” atamasini ilk bora “Himoyaviy neyropsixozlar” nomli ishida qo’llagan(1894). Keyinchalik “Isterika etiologiyasi” nomli qo’llanmasida qo’llagan(1896). Mazkur asarlarda Z.Freyd himoya mexanizmini maqsadi, mazmuni to’liq ifoda etgan. U intropsixik nizoni bo’shatishdan iborat ijtimoiy hamkorlik natijasida yuzaga keluvchi ongsizlikni instinktiv impulslari va tashqi muhitning interifizatsiyalashgan talablari o’rtasidagi qarama-qarshiliklar bilan shartlangan. Keyinchalik esa “Tushkunlik kontseptsiyasi”, “Rohatlanish tamoyilining narigi tomonida”, “Omma psixologiyasi” va “Men tahlili”, “Men” va “U” maqolalarida davom ettirgan. “Himoya” atamasini Z.Freyd tomonidan “Tushkunlik” atamasiga almashtirilgan. “Tushkunlik simptom va havotir” nomli asarining ilovasida Z.Freyd o’zining eski himoya kontseptsiyalariga ham to’xtalib o’tgan. SHuningdek, hozirgi kungacha ilmiy adabiyotlarda qo’llaniladigan boshqa himoya mexanizmlariga ham maxsus tushunchalarni keltirib o’tgan. SHu tariqa fenomenologiyaning maqsadi va psixologiya himoyaning sub`ekti aniqlangan. Bu muammo bo’yicha Z.Freydning “CHekli va cheksiz tahlil” maqolasida bir qator fikrlarni uchratishimiz mumkin. Bu maqolada himoya mexanizmini rivojlantirish va o’zlashtirish jarayoni sifatidagi dialektik umumiy bo’lgan ichki-tashqi nizolarni bo’shashtiruvchi va individual xulq-atvorni boshqaruvchi(barcha mexanizmlarning umumiy nomi sifatida” qayd etiladi. YA`ni hodisalar psixikaning asosiy funktsiyalari moslashuv, barqarorlashuv va boshqaruv kabilar bilan bog`lanadi. A.Freydning qarashlari Z.Freydning so’nggi ishlaridagi qarashlaridan deyarli farq qilmaydi. Uning izlanishlari himoya mexanizmlarining umumiy nazariy tizimini yaratishga xarakat qilgandir. 1936-yilda nashr qilingan o’zining fundamental monografiyasida himoyaviy harakatlarning turli uslublari haqida to’liq ma`lumot bergan.
A.Freydning fikricha, himoya mexanizmlari reaktsiyalarning ikki tipiga asoslanadi:
1.Ongli xarakatda impulslarni namoyon bo’lishini bloklash;
2.Ularni shu qadar buzib ko’rish kerakki, avalgi intensivligi etarlicha pasayib yoki boshqa tomonga og`ishi.
A.Freyd himoya mexanizmlari klassifikatsiyasini bir qator kriteriyalarini ajratib o’tadi. Masalan, “Men” xavfini lokallashtirish, ontogenezda bilish vaqti konstruktivlik darajasi, xamda so’nggi kriteriy o’zining keyingi rivojlanishini, himoya mexanizmlarini birlamchi va ikkilamchi, primetiv va rivojlangan, komfort yoki ko’proq anglangan moslashuvchan va moslashmaydigan bo’linishlaridan tashkil topadi. U.Z.Freydning himoyaning asosiy uslublari va unga mos nevrozlar o’rtasidagi bog`liqlik g`oyasini rivojlantirgan xamda individual taraqqiyotning me`yor va patologiyasidagi rolini aniqlagan.
Va nihoyat, A.Freyd himoya mexanizmlari tushunchasiga ta`rif beradi. Himoya mexanizmlari – bu “Men” faoliyatidir, u uning uchun xavf tug`diruvchi “Men”ni xaddan ziyod faollikka yoki unga mos affektlarga tushishi mumkin bo’lganda paydo bo’ladi. Ular ong bilan kelishilmagan holda funktsiyalashadi. Bu tushunchada biz avtomatizm deb nomlanuvchi himoyani ongsiz hodisalarning mos turiga keltirish haqidagi muhim fikr ilgari suriladi. SHunga muvofiq himoya jarayonlarini tashkil qilishda onglini ongsizga taqqoslash haqidagi savolni qo’yishi o’rinlidir. Har qanday sub`ektiv mumkin bo’lmagan ma`noviy tarkib, transformatsiya yoki yo’q qilinishidan avval qisqa vaqtga bo’lsa ham shunday deb anglanishi lozim. Undan so’ng oddiy fikriy operatsiya echiladi, mustahkamlanadi va shartli reflektorli beqaror avtomatik xarakterga ega bo’ladi. SHu tariqa ontogenetik tuzilma vaqti manbai himoya mexanizmlarini moslashish, qadriyatlarini aniqlashdan tashqari A.Freyd himoya va himoya jarayonining ongsizligi ta`siriga tushuvchi fikriy materialning ongsizligini differentsiatsiyalagan.
A.Freyd himoyani Z.Freyddan kengroq tarzda tushunadi xamda uni nafaqat qiziqishlarga qarshi, balki xavf tug`diruvchi barcha narsaga qarshi qo’llanilishi mumkinligini alohida ta`kidlaydi. U taklif qilgan klassifikatsiya otasi tomonidan taklif etilgan 10 ta himoya mexanizmi asosida yotadi. Ulardan birinchi beshtasi – siqib chiqarishi, regressiya, reaktsiyalarni shakllanishi, izolyatsiya va bartaraf etish. Z.Freyd tomonidan bog`lanib qolish nevrozlarida qo’llaniladigan himoya texnikalari sifatida ko’riladi: introektsiya va proektsiya “nearotik mexanizmlar” sifatida tavsiflanadi – rashk paranoya va gomoseksuallik asosidagi nosog`lom o’zgarishlarda “Men” tomonidan qo’llaniluvchi himoya usullari: o’z-o’zi bilan kurash va murojaat, “instinkt o’zgarishi” sifatida tushuntirilgan, sublimatsiya yoki instinktiv maqsadlarni almashtirilishi nevrozlarni emas, balki normalarni o’rganishga mos himoya usuli. Keltirilgan o’nta himoya usuliga Anna Freyd yana kamroq ahamiyatli va shaxs rivojlanishini ma`lum davri bilan bog`liq yana 5ta xususiyatni qo’shgan, ya`ni agressiya, identifikatsiya, asketizm, intellektuallashtirish, “Men”ni chegaralash, fantaziya.
Z.Freyddan boshlab mutaxassislarning keyingi faoliyatlarida xam psixologik himoya mexanizmlarini o’rganuvchi shaxsga xos oddiy sharoitlardagi himoya, ekstremal, tanqidiy bosimli, hayotiy sharoitlarda mustaxkamlashish qobiliyatiga ega xamda fiksatsiyalangan himoya shaklini olgan holda bir necha bor ta`kidlangan. Bu shaxsning ichki nizolarini haydashi o’zi va atrofdagilardan qoniqmaslikni, ongsiz manbaiga aylantirib, shuningdek, Z.Freyd tomonidan kurashish deb atalgan maxsus mexanizmlarni yuzaga kelishiga imkon yaratishi mumkin.
“Himoya” va “kurashish” psixikani maxsus mexanizmlari unga yoqimsiz tuyg`u va xotiralardan xalos bo’lishga yordam beradi. Ularni ongdan tashqarida ya`ni xavotir va stressni ushlab turadi xamda ongsiz kompensatsiyani bajaradi. Psixologik himoya shaxsni o’zgarishiga to’sqinlik qiluvchi mexanizmlardan biri.
Psixologiya yo’nalishlarini turli namoyondalari shaxsning himoya mexanizmlarini individning har tomonlama va ajralmas xususiyati sifatidagi tushunchada qo’shilsada, ularni xarakatga keltiruvchi nizolarning manbai qarashlarida turli yondashuvlarga ajratadilar. Agar Z.Freyd kontseptsiyasida “U”, “Men” va “Super Men” qarama-qarshiliklarining ichki nizosi hisoblansa, K.YUng shaxsni himoyaviy vositalarini tashqi muhit talablari va individning asosiy tipologik ustanovkalarini o’zaro mos kelmasligi bilan bog`laydi; A.Adler – takomillashishga to’sqinlik qiluvchi, to’liqsiz kompleksi bilan bog`laydi.
K.Xorni bir vaqtda individning odamlarga intilishiga nisbatan agressivlik ko’rsatishi va tobe bo’lmaslik istagiga undovchi mos kelmaydigan nevrotik talablar bilan bog`laydi.
G.Salliven – murakkab shaxslararo aloqalarni nizolashuvchan talablari bilan bog`lagan. YUqorida keltirilgan kontseptsiyalarni asosiylariga qisqacha to’xtalib o’tamiz.
Psixolog K.G.YUngning ta`kidlashicha, ongsizlikni asosiy kuchlari “jamoaviy ongsizlik” arxitiplari hisoblanadi: xususan,
-birinchidan, umumiy ma`lumotli makon elementi sifatida;
-ikkinchidan, individualoldi instinktni.
SHaxs himoyasini namoyon bo’lishlarini K.YUng tashqi muxit talablari va individning asosiy tipologik ustanovkalarini mos kelmasligi bilan bog`laydi.
A.Adler ham nazariyasining negizidagi printsipini “individual psixologiya” deb nomlagan faollik va rivojlanish tamoyilidir. Himoya mexanizmlari xarakatga keltiruvchi nizolarning manbai sifatida A.Adler ikki ongsiz qarama-qarshi tendentsiya o’rtasidagi qarshiliklar, ya`ni to’liqsizlik hissi va xukmronlikka intilishlarini ko’radi.
K.Xorni ongsizlikning etakchi roli haqidagi psixoanalizni asosiy xodisalarini ajratar ekan, tabiiy va ijtimoiy ontogenezmiga diqqatini xamda shaxsning shakllanishiga ta`sir ko’rsatuvchi ijtimoiy muxitga qaratgan. Nizoning negizi sifatida u “bazal nizoni “ xar qanday nevrrozni yadrosini tashkil etishini ko’radi. Bu nizoning boshida individni boshqa insonlar bilan munosabati yotadi, vaqt o’tgani sari u butun shaxsga ta`sir ko’rsatadi.
Insonning ikki asosiy istaklarini o’zaro zidligi xavfsizlikka intilishi va o’z kechinmalarini qondirishga intilishi psixologik himoya mexanizmlarini xarakatga keltiradi. K.Xorni bazal nizoni etuvchi 3 ta uslubni ajratadi. Birinchi usul asosiy kechinmalar nizosini bosish yo’li bilan hal qilishdan iborat, ya`ni ongdan impuls yoki affektni siqib chiqarish, undan so’ng inson ularni mavjudligini anglamaydi. Bazali nizoni shaxs tomonidan bartaraf etilishining keyingi usuli ijtimoiy xulq-atvorning ma`lum strategiyalaridir. U o’zi va boshqa insonlar o’rtasida shunday distantsiya o’rnatishdan iboratki, natijada nizolar kelib chiqmaydi. Uchinchi usul shaxs tomonidan ideallashtirilgan obrazli yaratilishi, shaxsning ijodiy imkoniyatlariga asoslangan biroq ko’p yoki kam darajada reallikdan uzoqdagi.
YAna bir amerikalik psixolog va psixiatr G.Sallivanning fikricha, nizolarning asosiy manbai talablarni ularni qondirish usullariga mos kelmasligi, shuningdek, shaxs o’zining xavfsizligi yuzasidan qayg`urishi u bolaga onadan o’tadi va nosog`lom shaxslararo vaziyatlarda rivojlanadi. Himoyaning asosiy mexanizmi sifatida shaxsning maxsus instantsiyalari o’zlik tizimi, xaraktning ma`lum namunalarini yo’naltiruvchi va ma`n etuvchilari ham yuzaga keladi.

•