Yunon adabiyotidagi tarix janrining dastlabki vakillari

Qadimgi yunon adabiyoti quyidagi davrlarga bo‘linadi:

1. 
   Krit-Mikena yoki Egey madaniyati(miloddan oldingi 2 ming yillikdan
   

miloddan oldingi XII asrgacha).

2. 
   Homer davri adabiyoti(m.o. IX-VIII asrlar).
   
3. 
   Yunon adabiyotining arxaik davri(m.o. V asr boshlarigacha).
   
4. 
   Antik davr – m.o. V-IV asrlar. Ellin polislarining gullab-yashnash davri.
   

5. Ellinizm davri(ellin jamiyati adabiyoti) – m.o. VI-I asrlar.
6. Rim imperiyasi davridagi yunon adabiyoti – m.o. I asr oxiridan.
Qadimgi Sharq va Yangi davr Yevropa adabiyotini bir-biri bilan bog‘lab turuvchi antik davr, yunon adabiyoti o‘z ahamiyati jihatidan jahon adabiyotining bir bo‘lagi hisoblanadi. Markaziy Osiyo antik dunyo bilan ko‘p asrlar davomida madaniy-adabiy aloqada bo‘lganligi tarixiy, ilmiy manbalardan ma'lum. O‘z vaqtida ellinizm madaniyati yurtimiz madaniyatining rivojlanishiga samarali ta'sir ko‘rsatgan. Shu bilan bir qatorda Yunon-Baktriya hukmronlari davrida sharq xalqlarining faol ishtiroki bilan sharqiy ellinizm madaniyati vujudga keldi. “Biz hozigi zamonda yurtimizning ming-ming yillik tarixini, tamomila yo‘qolib ketgan ba'zi bir adabiy asarlarimiz( “To‘maris”, “Shiroq”, “Zarina va Striangiya”, “Zariadr va Odatida” dostonlari) izlarini antik zamonda o‘tgan Yunon-Rim tarixchilari(Gerodot, Polien, Diodor, Xares) asarlarida topib olamiz”³, - deb yozadi o‘zbek adabiyotshunos olimi N.M.Mallaev. X-XI asrlarda boshlangan madaniy rivojlanish natijasida ilm-fanda katta yutuqlarga erishildi. Bu davrda jahon madaniyatini rivojlanishiga o‘zlarining ulkan hissalarini qo‘shgan buyuk allomalar Al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali Ibn Sino, Aburayxon Beruniy faoliyat ko‘rsatdilar. “Ikkinchi Aristotel” yoki “Al muallim as-soniy”( “ikkinchi muallim”) nomini olgan Forobiy, “Uchinchi Aristotel”, “fan sardori”, “falsafa sultoni” nomlarini olgan Ibn Sino yunon olimlari, faylasuflarining ilmiy, falsafiy asarlariga tavsirlar yozib, ularni sharhlab berganlar.
Sharq va G‘arbni birlashtirmoqchi bo‘lgan Aleksandr Makedonskiy haqida ko‘plab tarixiy, badiiy, ilmiy asarlar yaratilib, uning shaxsiyati, insoniyat tarixidagi o‘rni haqida turlicha talqinlar berilgan. Hazrat Navoiy qalamiga mansub “Saddi Iskandariy” dostonida shoh Aleksandr timsoli o‘ziga xos, takrorlanmas, yangicha talqil qilinadi. Daho shoir Iskandar obrazi orqali zamondoshlarini qiynayotgan, hayajonga solayotgan ma'naviy-ahloqiy muammolarga e'tiborni qaratadi.
Adabiyot xalq hayotining ko‘zgusidir. Shuning uchun antik adabiyotni o‘rganishni ham uni yaratgan xalqlar hayotini o‘rganishdan boshlash lozim bo‘ladi. Bu xalqlar qadimgi yunonlar va rimliklardir. Miloddan oldingi II mingyillikda Yunoniston hududi va Egey dengizidagi orollarda ikki yirik markazlar nomi bilan Krit-Mikena deb atalgan, qadimgi madaniyat paydo bo‘lgan. Qadigi yunonlarning tasavvuri bo‘yicha “muqaddas” Olimp tog‘iga makon qurgan ma'bud va ma'budalar haqidagi miflar ham aynan shu davrda yaratilgan. Krit-Mikena adabiyotining birinchi davri xalq og‘zaki ijodining uzoq asrlarini qamrab olgan bo‘lib, m.o. IX asrda yakunlanadi. Ushbu davr ijodi namunalari bizgacha yetib kelmagan va u haqidagi ba'zi ma'lumotlarni keyingi davr adabiyotidan, Qadimgi Misr va xett hujjatlaridan (Kichik Osiyoga hujum qilgan qabilalarning nomlari “axayvasha” va “danauna” tarzida berilgan bo‘lib, Homerning eposlarida ular yunonlarning “axey” va “danay” qabilalari deb ataladi) topish mumkin. Arxaik davrda bir necha asrlar davomida shakllangan va m.o.VI asrda yozib olingan Homerning “Iliada” va “Odisseya” dostonlari to‘laligacha yetib kelgan yagona 25 25 namunalar hisoblanadi. 10 yil davom etgan Troya urushi va undan keyingi o‘n yillik voqealari aks etgan bu dostonlar epik qo‘shiqlar va rivoyatlar asosida maydonga kelgan. Agar epos – insonni o‘rab turgan olam va undagi voqealar haqida hikoya qilsa, lirika shaxsning ichki dunyosini hamda shoir va lirik qahramonning kechinmalarini ochib beradi. “Lirika” atamasi torli cholg‘u asbobi lira nomidan kelib chiqqan bo‘lib, “musiqa jo‘rligida ijro etilgan she'r” degan ma'noni anglatadi. Lekin, bu atama ancha keyin – m.av. III-II asrlarda Aleksandriya olimlari tomonidan iste'molga kiritilgan. 1.1. Antik davr yunon madaniyatining g‘oyaviy asoslari. Yunon yozma adabiyotining bizga qadar yetib kelgan eng qadimgi yagona namunalari «Iliada» hamda «Odisseya» dostonlaridir. Gomer degan ulug shoirning nomi bilan bogliq bolgan har ikkala poemaning mavzui Troya afsonalaridan, yani yunonlar bilan troyaliklar ortasida bolib otgan urush rivoyatlaridan olingan. Troya shahri haqiqatan ham Kichik osiyoda, Dardanel bugozining janubiy qirgogida joylashgan koxna shaharlardan biri edi. Olimlarning bundan bir necha yillar muqaddam eski Troya shahri ornida olib borgan arxeologik izlanishlari natijasida eramizdan qariyb uch ming yil ilgari gullab-yashnagan va keyinchalik turli falokatlar orqasida halok bolib ketgan aholigohning vayronalari topilgan. Ilm ahllarining aytishlaricha, yunonlarning troyaliklar ustiga bostirib kelishlari tarixiy voqea bolib, eramizdan taxminan XIII-XII asr ilgari yuz bergan. Rivoyatlarning hikoya qilishicha, Troya shahzodasi Paris Sparta podshohi Menelayning uyiga mehmon bolib keladi. Meneley Parisni izzat-ikrom bilan qarshi olib, uning sharafiga xashamatli ziyofatlar beradi, bazmlar uyushtiradi. Shu bazmlarning birida Paris mezbonning rafiqasi Yelenani uchratib, uning husnu-jamoliga shaydo bolib qoladi. Parisning qaddibasti, ustidagi ajoyib sharq liboslari Yelenani ham maftun etadi. Kunlardan birida Menelay uzoq safarga ketganida, Paris Yelenani yoldan orib, allaqancha mol-dunyolar bilan birga uni oz yurtiga olib qochadi. Safardan qaytib kelgan Meneley mehmonning kornamakligidan, rafiqasining xiyonatidan nomus alamida, iztirob qiynogida azob chekadi va raqibidan qasos olishga ahd qiladi. Menelayning murojaatiga kora butun Yunon olkasidan toplangan podshohlar, alamdiydaning akasi, Miken podshohi Agamemonni sarkarda kotarib, bir qancha kemalarda Troya ustiga bostirib boradilar. Yunon lashkargohida zamonasining bir qancha ulug pahlavonlari va shular orasida Yunonistonning buyuk bahodirlaridan biri Axill (Axilles) ham bor edi. On yil davomida yunon lashkarlari Troya shahrini tutadilar. Nihoyat, ayyorlik yoli bilan uning ichiga kirib, yondirib yuboradilar, Butun shahar aholisini qilichdan otkazadilar va shaharning jamiki boyliklarini talab, Yelenani olib oz yurtlariga qaytadilar. Biroq vatanga qaytishda goliblarning boshiga anchagina kulfatlar tushadi; ularning bazilari ogir yol mashaqqatlaridan halok boladilar, bazilari omon-eson yurtlariga qaytib kelganlarida xoinona oldiriladilar, yana bir xillari uzoq yillar dengiz tolqinlarida sarson-sargardonlik azobini tortadilar. Ana shu urush haqidagi rivoyatlar yigindisidan yunon mifologiyasining «Troya urushi afsonalari» deb ataluvchi turkum yuzaga kelgan. «Iliada» hamda «Odisseya» dostonlarining mavzulari shu turkumdagi rivoyatlardan olingan. Ammo har ikkala dostonda mazkur afsonaning hammasi emas, ikkita kichik-kichik voqeasigina hikoya qilinadi. Chunonchi, «Iliada»da Troya urushining oninchi yilida bolib otgan muhim bir hodisa tasvir etilgan. Asarning bayoni hatto Troya shahrining yunonlar tomonidan zabt etilishi voqealariga qadar ham olib borilmasdan, Troyaning ulug pahlavoni Gektorning olimi va uni dafn qilish marosimi bilan tugaydi. Ilgari bolib otgan va keyinchalik roy berishi lozim bolgan voqealar togrisida shoir yol-yolakay gapirib otadi. Xuddi shunday holni «Odisseya» dostonida ham koramiz. Bu asarda Troya jangi qahramoni Odisseyning urushdan qaytishi, dengizlarda va begona yurtlarda uning boshidan kechgan sarguzashtlar va, nihoyat, oz vatani Itaka oroliga yetib kelib, dushmanlaridan qasos olishi hikoya qilinadi. Troya urushi haqidagi rivoyatlar, garchi bolib otgan tarixiy voqealardan bahs etsalarda, bu voqealar real tasvirlarda emas, balki mifologik liboslarga oralgan holda beriladi. Troya urushida va bu urush bilan aloqador bolgan hodisalarda odam bolalari bilan bir qatorda Olimp togining mabudlari, parizodlar, devlar va boshqa gayri tabiiy kuchlar ham bab-baravar qatnashadilar. Troya urushi haqidagi afsona va rivoyatlar asrlar davomida avloddan-avlodga otib, juda kop ozgarishlarga uchraydi, turlituman variantlarda tarqaladi, va nihoyat, Gomer dostonlarida muayyan va mustahkam adabiy shakl kasb etadi. Qadimgi yunonlar Troya shahrini «Ilion» deb ham ataganlar. Binobarin, «Iliada» dostonining nomi ostida «Ilion qissasi», «Ilionnoma» degan manolarni anglamoq lozim. Biroq bu nom asarning mazmuniga unchalik monand emas. Chunki dostonda asosan Yunon-Troya urushidagi kichik bir voqeagina bayon etiladi va ana shu yagona atrofida mazkur urushning bazi hodisalariga toxtalamiz. «Iliada» dostoni 15700 misradan iborat juda kattakon asar. Qadimgi olimlar, yunon alifbosiining soniga qarab, poemani 24 bobga qoshiqqa bolganlar. Asar voqealari tavsifiga kirishdan oldin, shoir ilhom parisiga murojaat qilib, oz dostonining bosh mavzusi Axill gazablarini kuylashda undan madad tilaydi. Poemaning birinchi qoshigi shu gazabning sabablariga bagishlangan. Gomer nomi bilan bogliq ikkinchi asar «Odisseya» dostonida Troya urushining bosh qahramonlaridan biri, Itaka podshohi Odisseyning sarguzashtlari hikoya qilinadi. Shu vaqtga qadar «Iliada» va «Odisseya» dostonlarining muallifi Gomer degan ulug shoir bolgan deb keldik. Bu togridaqadimgi yunonlarning ozlari ham qatra shubha qilgan emaslar. Biroq Gomerning qanday odam bolganligi, qaysi zamonda va qaerda tugilganligi togrisida inobatga olishga arzigudek hech qanday dalil va hujjatlar yoq. Bazi bir afsonalarning korsatishicha, Gomer goyo daryo mabudi Melet bilan parizod Krefeidadan tugilgan va muttasil muzalar olamida umr kechirgan soqir odam bolgan emish. Shunday rivoyatlar asosida yasalgan ajoyib bir haykalda Gomer ikki kozi kor muysafid tusida aks ettirilgan. Gomerning yashagan davrini aniqlash borasida ham juda katta qiyinchiliklarga duch kelamiz. Antik dunyoda otgan olimlarning ozlari ham bu togrida qatiy bir fikr aytolmaydilar: ularning bazilari, Gomer eramizdan oldingi VIII-VII asrlarda yashagan, desalar, ikkinchi birovlari uni hatto XII asrlarga eltib qoyadilar. Qadimgi yunonlar Gomer haqida ishonishga loyiq biron narsa bilmaganlari holda, uning darhaqiqat yashab otganligiga aslo shubha qilgan emaslar. Gomerning shuhrati antik dunyoda shunchalar keng tarqalgan ediki, butun yunon olami bu zotni ozining milliy iftixori, shoirlar sultoni deb bilar, hattoki yunon tilida yaratilgan deyarli barcha dostonlarni Gomer tasnif etganligiga shak keltirilmas edi. Bunday ulug insonning vatani bolish sharafiga erishish kopdan-kop yunon shaharlarining orzusi bolgan. Gomerning tugilib-osgan yeri degan nomni olish uchun tortishgan yettita shahar ortasidagi munozaralar haqida hikoya qiladigan ikki misra sher burungi Yunonistonda juda keng yoyilgan edi. Xullas, Gomer chindan ham yashab otgan tarixiy shaxs bolganmi, yoyinki uluglik ramzi sifatida nisbat berib ishlatilgan bir nommi bu masalalar to shu kunga qadar yechilmasdan kelmoqda. Biz ham jahon adabiyoti xazinasiga «Iliada» va «Odisseya» kabi ikki noyob asar kiritgan ulug adibni, taomilga kora shartli ravishda shu nom bilan ataymiz. Yunonlarning Gomer shaxsiga benihoyat chuqur ehtirom korsatishlari bilan bir qatorda, «Iliada» va «Odisseya» dostonlarining barkamolligi, ularning yolgiz bir shoirning ijod mevasi ekanligi yuzasidan antik dunyo olimlari ortasida bazan jiddiy munozaralar tugilib turgan bolsa ham, bunday nuqson va tahminlar aybini ular zinhor-zinhor Gomer ustiga qoygan emaslar. Chunki butun yunon xalqi va yunon olimlari nazarida Gomer adabiy benuqson va uluglikda tengi bolmagan shoir. «Iliada» bilan «Odisseya» esa adabiyot osmonida bir umr porlab turadigan va avlod-avlodlar uchun namuna boladigan bir asar sifatida tasavvur etiladi. Shu sababli dostonlarda uchraydigan noaniqliklarni kotiblarning ozboshimchaliklaridan, asrlar davomida bu dostonlarni kuylab kelgan rapsodlardan korilgan. Yunonlarning Gomer shaxsiga benihoyat chuqur ehtirom korsatishlari bilan bir qatorda, «Iliada» va «Odisseya» dostonlarining barkamolligi, ularning yolgiz bir shoirning ijod mevasi ekanligi yuzasidan antik dunyo olimlari ortasida bazan jiddiy munozaralar tugilib turgan bolsa ham, bunday nuqson va tahminlar aybini ular zinhor-zinhor Gomer ustiga qoygan emaslar. Chunki butun yunon xalqi va yunon olimlari nazarida Gomer adabiy benuqson va uluglikda tengi bolmagan shoir. «Iliada» bilan «Odisseya» esa adabiyot osmonida bir umr porlab turadigan va avlod-avlodlar uchun namuna boladigan bir asar sifatida tasavvur etiladi. Shu sababli dostonlarda uchraydigan noaniqliklarni kotiblarning ozboshimchaliklaridan, asrlar davomida bu dostonlarni kuylab kelgan rapsodlardan korilgan. Binobarin, antik dunyo olimlari, Gomer dostonlari ustida ish olib borganlarida kopincha bu asarlarga tafsir yozish, eskirib qolgan sozlarni izohlash, xato tuyulgan orinlarni tuzatish bilan cheklanganlar. Gomer dostonlarini chinakam ilmiy asosda tekshirish ishlari faqat XVII asr boshida frantsuz ruhoniysi Fransua Obinyakning tashabbusi bilan boshlandi. Bu odam ozining 1615 yilda bosilib chiqqan «Iliada» haqida dissertatsiya» degan kitobida «Iliada» dostoni yolgiz bir kishining asari emas, balki Troya urushi haqida toqilgan, ammo bir-biri bilan mahkam boglanmagan, turli-tuman mustaqil qoshiqlarning yigindisidan iborat bir asardir, Gomerning tarixiy shaxs ekanligi ham juda shubhali, togrirogi, shu qoshiqlarni ijro qiluvchi bir muncha «gomerlar», yani soqir rapsodlar bolgan xolos, deganga oxshash fikrlarni birinchi marta maydonga tashlaydi. XVII asr klassitsizm adabiy oqimi tarafdorlarining ogzaki xalq adabiyotiga beiltifot qaraganliklari vajidan, Obinyakning fikrlari zamondoshlari nazaridan etiborsiz qolib ketgan. Gomer shaxsiga jiddiy qiziqish, uning ijodi bilan bogliq bolgan masalalarni ilmiy asosda yangicha yoritish harakatlari faqat XVII asrning songgi yillarida boshlandi. Bu davrlarda yevropa tuprogida Jan Jak Russo nazariyasining keng yoyilishi va shu munosabat bilan kishilik jamiyatining ibtidoiy holatini uluglash, xalq ommasi yaratgan eski adabiy merosni qadrlash kayfiyatlari Gomer asarlariga bolgan qiziqishni juda kuchaytirib yuborgan edi. Bu qiziqish dastavval yirik nemis olimi Fridrix Avgust Volfning (1759-1824) faoliyatida oz ifodasini topadi. 1795 yilda Volf «Iliada» va «Odisseya» dostonlarini nashrga tayyorlar ekan, poemalarning turli nusxalarini solishtirish natijasida tugilgan xulosalarini shu nashrga ilova qilingan debochada bayon etadi. Volfning fikricha, qadimgi zamonlarda alifbe yoqligi sababli dostonlarning ham yozma nusxasi bolgan emas. Binobarin, har ikkala doston, dastavval yodaki toqilgan va keyinchalik uzoq yillar davomida ogizdan-ogizga otib unutilmasdan esda saqlanib qolgan va, nihoyat, eramizdan oldingi VI asrda hukmronlik qilgan Pisistratning topshirigi bilan maxsus komissiya birinchi marta dostonlarni yozib olgan, ularni tartibga solgan. Volf ozining mulohazalarini davom ettirib, Volf ozining mulohazalarini davom ettirib, yozuv bolmagan bir zamonda bunchalik yirik asarlar yaratish mumkinligiga qatiy etiroz bildiradi. Har ikkala poemada malum izchillik borligini etirof qilib, ularning yaratilishidayoq shunday uygun bir shaklda dunyoga kelganliklariga chuqur shubha bilan qaraydi. Yuqoridagi fikrlardan Volf tubandagi xulosaga kelgan: har ikkala doston ham Troya urushi haqida turli shoirlar tomonidan toqilgan kichik-kichik qoshiqlarning suniy ravishda bir-biriga biriktirilishi natijasida yaratilgandir. Shu bilan birga, Volf Gomerning bolganligini ham tamomila inkor qilmasdan, dostonlarga kirgan ana shu qoshiqlarning asosiy qismini ulug shoir toqiganligini etirof etadi. Volf oz davolarining isboti uchun «Iliada» va «Odisseya» dostonlari birikmasida suniylik borligini, bazi qoshiqlarning umumiy mavzuga yopishinqirab kelmaganini, bir xil voqealarning asar davomida bir necha orinda takrorlanishi va, umuman, asarlarning ayrim qismlari ortasida jiddiy ziddiyatlar borligini (chunonchi, «Iliada»ning V qoshigida Pilemen ismli bir qahramon oladi-yu, keyin XIII qoshiqda yana paydo bolib qoladi) dalil qilib korsatadi. Volf «Iliada» va «Odisseya» dostonlarining yozma shaklda tarqalish tarixini faqat Pisistrat zamonasi bilan boglaydi. Bu vaqtga qadar ikkala dostonga kirgan qoshiqlarning har biri mustaqil asar sifatida asrlar boyi rapsodlar tomonidan yodaki kuylanib kelingan. Pisistratning topshirigi bilan ishlagan komissiya bu qoshiqlarni yozib olish bilan cheklanib qolmasdan, shuningdek, ularni tahrir ham qilgan va bir-biri bilan uzviy boglab muntazam asar shakliga keltirishga uringan. Biroq endilikda yozma shaklda bolgan dostonlar Pisistratdan keyin ham yangidan-yangi tahrirlarga uchragan: boblar ortasidagi qaramaqarshiliklar silliqlashtirilgan, bir xil qismlar dostonlardan chiqarilib, ularning orniga yangilari kiritilgan. Volfning asari nashr qilingan Yevropa qitasidagi gomershunoslar ortasida nihoyatda kuchli munozara boshlanib, butun bir asrga chozilib ketadi va, nihoyat, «gomer masalasi» ustida ish koruvchi olimlarni bir-biriga zid bolgan ikki guruhga bolib yuboradi. Bulardan biri Gomer dostonlarini ayrim shaxslar tomonidan toqilganligini davo qiluvchilar bolib, ular «unitarlar» deyiladi. Volf va uning tarafdorlaVolf va uning tarafdorlari fikrlariga qarshi jiddiy bosh kotarib «unitar nazariya»ga asos solgan olim G.V.Nich (1790-1861) bolgan. Nich tarix va arxeologiya fanlarining yangi yutuqlariga suyangan holda avvalo Volfning yunon yozuv madaniyati haqidagi fikrlarini rad etadi. Shu manbalar Pisistrat zamonasidan allaqancha ilgari, yani IX-VII asrlarda yunonlar yozuvni keng istemol qilganliklarini korsatadi. Binobarin, Gomer dostonlari yaratilgan davrni zinhor-zinhor hali yozuv yuzaga kelmagan vaqt deb bolmaydi. Volfning ikkinchi davosi ham asossiz ekanligini Nich tarixiy hujjatlar bilan asoslaydi. Gomer dostonlarini birinchi marta Pisistrat vaqtida yozib olindi, degan malumotlar Pisistrat zamonasidan bir necha asrlar keyin otgan olimlarning gumon bilan aytgan taxminlaridir. Shu sababli bu malumotlarning tarixiy hujjat sifatida aslo qimmati yoq. Nich, nihoyat, Volfning alifbesiz katta asarlarni yaratish mumkin emas, savodsiz odamlarning yirik asarlar yaratishga qurbi kelmaydi, degan fikrlariga qarshi, tarixda otgan bazi besavodlarning yirik-yirik asarlar toqiganlarini misol keltirib, bu davoning ham puchligini isbot qiladi. Dostonlarning ayrim parchalari orasidagi qaramaqarshiliklarga kelganimizda, jahon adabiyoti tarixida otgan ulug yozuvchilarning (Vergiliy, Gyote, Shiller, Servantes va boshqalar) asarlarida ham qopol xatolarga yol qoyilganligini ham korsatib, Nich hamma analitiklarning eng oxirgi jiddiy davolarini ham rad etadi. Nichning aytishicha, Gomer dostonlarida uchraydigan nuqsonlar shunchalar ahamiyatsizki, ular asarlarni sinchiklab, diqqat bilan tekshirgan kishilarning koziga tashlanmasa, oddiy kitobxonning nazaridan sezilmay otib ketadi,. Didaktik eposning yunon adabiyotidagi eng birinchi namunasi Gesiodning «Mehnat va kunlar» poemasidir. Gomer haqida hech narsa bilmaganimiz kabi, Gesiodning qachon yashaganligi togrisida ham biron narsa aytolmaymiz. Yunonistonning ulug muarrixi Gerodot, shuningdek, boshqa olimlari va umuman, qadimgi yunonlarning hammasi bu ikala shoirni bir zamonda yashagan deb aytadilar. Hozirgi davr ilm-fani Gomer bilan Gesiod asarlarini chuqur tahlil qilish natijasida «Mehnat va kunlar» poemasi muallifining Gomerdan allaqanchakeyin otganini aniqladi. Endilikda deyarli barcha olimlar Gesiodni eramizdan oldingi VIII asr oxirlari va VII asrning boshlarida yashagan deb taxmin qiladilar. 1.2. Qadimgi yunon adabiyoti va uning jahon tarixidagi ahamiyati Adabiyot xalq hayotining ko‘zgusidir. Shuning uchun antik adabiyotni o‘rganishni ham uni yaratgan xalqlar hayotini o‘rganishdan boshlash lozim bo‘ladi. Bu xalqlar qadimgi yunonlar va rimliklardir. Miloddan oldingi II mingyillikda Yunoniston hududi va Egey dengizidagi orollarda ikki yirik markazlar nomi bilan Krit-Mikena deb atalgan, qadimgi madaniyat paydo bo‘lgan. Qadigi yunonlarning tasavvuri bo‘yicha “muqaddas” Olimp tog‘iga makon qurgan ma'bud va ma'budalar haqidagi miflar ham aynan shu davrda yaratilgan. Krit-Mikena adabiyotining birinchi davri xalq og‘zaki ijodining uzoq asrlarini qamrab olgan bo‘lib, m.o. IX asrda yakunlanadi. Ushbu davr ijodi namunalari bizgacha yetib kelmagan va u haqidagi ba'zi ma'lumotlarni keyingi davr adabiyotidan, Qadimgi Misr va xett hujjatlaridan (Kichik Osiyoga hujum qilgan qabilalarning nomlari “axayvasha” va “danauna” tarzida berilgan bo‘lib, Homerning eposlarida ular yunonlarning “axey” va “danay” qabilalari deb ataladi) topish mumkin. Arxaik davrda bir necha asrlar davomida shakllangan va m.o.VI asrda yozib olingan Homerning “Iliada” va “Odisseya” dostonlari to‘laligacha yetib kelgan yagona namunalar hisoblanadi. 10 yil davom etgan Troya urushi va undan keyingi o‘n yillik voqealari aks etgan bu dostonlar epik qo‘shiqlar va rivoyatlar asosida maydonga kelgan. Agar epos – insonni o‘rab turgan olam va undagi voqealar haqida hikoya qilsa, lirika shaxsning ichki dunyosini hamda shoir va lirik qahramonning kechinmalarini ochib beradi. “Lirika” atamasi torli cholg‘u asbobi lira nomidan kelib chiqqan bo‘lib, “musiqa jo‘rligida ijro etilgan she'r” degan ma'noni anglatadi. Lekin, bu atama ancha keyin – m.av. III-II asrlarda Aleksandriya olimlari tomonidan iste'molga kiritilgan. Unga qadar “Melika” (melos-qo‘shiq) atamasi torli cholg‘u, birinchi navbatda 7 torli lira jo‘rligida ijro etiladigan qo‘shiqlarni ifoda etgan. Qadimgi yunon she'riyatida lirikaning ikki asosiy turi shakllangan bo‘lib, bular yakka xonanda tomonidan ijro etiluvchi – monodik lirika va ko‘pchilik tomonidan kuylanuvchi xor lirikasi. Shoir Pindarning asarlari xor lirikasining ilk namunalari bo‘lsa, monodik lirikani Sapfo va Anakreont she'rlarida kuzatish mumkin. Yunonlar lirik she'riyatni qo‘shiq, musiqa va hatto raqs bilan bog‘liq ravishda tasavvur qilganlar. Asta-sekin lirikaning yamb va elegiya deb atalgan turlari faqat o‘qishga moslashtirilgan janrga aylanib bordi. Qadimgi yunon she'riyatida qofiya bo‘lmagan. Lirik asarlar ohangdorligini ta'minlovchi yagona vosita vazn bo‘lgan. Shu bois poeziyada vazn turlari takomillashib borgan. Alkey va Sapfo singari shoirlar nomi bilan ataluvchi vazn turlari jahon she'riyatidan abadiy o‘rin egallagan. Miloddan oldingi VII-VI asrlar she'riyatida shaxsning fikr va o‘ylarini diniy-axloqiy yondashuv asosida talqin etish kuchli edi. M.o. VI asrda Ioniyada bayoniy uslubdagi proza dunyoga keldi. Tarixiy va oddiy kishilar obrazlari aks etgan novellalar va Ezop nomi bilan bog‘liq masallar yaratildi. Afina madaniyatining rivojlangan davri m.o. V-IV asrlarga to‘g‘ri kelib, dramatik janrlar, ayniqsa, tragediya rivojlandi. Afina demokratiyasining qaror topishi davrining yirik shoiri Esxil o‘z tragediyalarida ijtimoiy va axloqiy masalalarni qalamga olgan bo‘lsa, Sofokl erkin inson timsolini yaratdi. Komediya an'anaviy shakllarni saqlagani holda, yangi ijtimoiy-satirik mazmun bilan boyidi, taraqqiy etdi. Bu davrda Aristofan asarlari yunon siyosiy va madaniy hayotida o‘tkir satira sifatida maydonga chiqdi. Individuallashgan personajlar bilan bir qatorda umumlashma hajviy obrazlar paydo bo‘ldi. Miloddan oldingi II asrda Rim istilosi natijasida Yunoniston madaniy hayoti tushkunlikka yuz tutib, faqatgina milodning birinchi asriga kelib, jonlanish paydo bo‘ldi va IV asrda qadimgi yunon adabiyoti inqirozga uchradi. Qadimgi yunon adabiyoti quyidagi davrlarga bo‘linadi: Krit-Mikena yoki Egey madaniyati(miloddan oldingi 2 ming yillikdan miloddan oldingi XII asrgacha). Homer davri adabiyoti(m.o. IX-VIII asrlar). Yunon adabiyotining arxaik davri(m.o. V asr boshlarigacha). Antik davr – m.o. V-IV asrlar. Ellin polislarining gullab-yashnash davri. Ellinizm davri(ellin jamiyati adabiyoti) – m.o. VI-I asrlar. Rim imperiyasi davridagi yunon adabiyoti – m.o. I asr oxiridan. Qadimgi Sharq va Yangi davr Yevropa adabiyotini bir-biri bilan bog‘lab turuvchi antik davr, yunon adabiyoti o‘z ahamiyati jihatidan jahon adabiyotining bir bo‘lagi hisoblanadi. Markaziy Osiyo antik dunyo bilan ko‘p asrlar davomida madaniy-adabiy aloqada bo‘lganligi tarixiy, ilmiy manbalardan ma'lum. O‘z vaqtida ellinizm madaniyati yurtimiz madaniyatining rivojlanishiga samarali ta'sir ko‘rsatgan. Shu bilan bir qatorda Yunon-Baktriya hukmronlari davrida sharq xalqlarining faol ishtiroki bilan sharqiy ellinizm madaniyati vujudga keldi. “Biz hozigi zamonda yurtimizning mingming yillik tarixini, tamomila yo‘qolib ketgan ba'zi bir adabiy asarlarimiz( “To‘maris”, “Shiroq”, “Zarina va Striangiya”, “Zariadr va Odatida” dostonlari) izlarini antik zamonda o‘tgan Yunon-Rim tarixchilari(Gerodot, Polien, Diodor, Xares) asarlarida topib olamiz”, - deb yozadi o‘zbek adabiyotshunos olimi N.M.Mallaev. X-XI asrlarda boshlangan madaniy rivojlanish natijasida ilm-fanda katta yutuqlarga erishildi. Bu davrda jahon madaniyatini rivojlanishiga o‘zlarining ulkan hissalarini qo‘shgan buyuk allomalar Al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali Ibn Sino, Aburayxon Beruniy faoliyat ko‘rsatdilar. “Ikkinchi Aristotel” yoki “Al muallim as-soniy”( “ikkinchi muallim”) nomini olgan Forobiy, “Uchinchi Aristotel”, “fan sardori”, “falsafa sultoni” nomlarini olgan Ibn Sino yunon olimlari, faylasuflarining ilmiy, falsafiy asarlariga tavsirlar yozib, ularni sharhlab berganlar. Sharq va G‘arbni birlashtirmoqchi bo‘lgan Aleksandr Makedonskiy haqida ko‘plab tarixiy, badiiy, ilmiy asarlar yaratilib, uning shaxsiyati, insoniyat tarixidagi o‘rni haqida turlicha talqinlar berilgan. Hazrat Navoiy qalamiga mansub “Saddi Iskandariy” dostonida shoh Aleksandr timsoli o‘ziga xos, takrorlanmas, yangicha talqil qilinadi. Daho shoir Iskandar obrazi orqali zamondoshlarini qiynayotgan, hayajonga solayotgan ma'naviy-ahloqiy muammolarga e'tiborni qaratadi.
XVIII asrning 2-yarmidan boshlab, antik adabiyotga bo‘lgan munosabat bir muncha o‘zgardi. Mutloq hokimiyatga qarshi bosh ko‘targan burjua rahnamolari antik davr adabiy, tarixiy va falsafiy yodgorliklaridan o‘zlarini qizqtirgan ozodlik va erkinlik g‘oyalarini topdilar. Yunon polislari va Rim respublikasining buyuk yoki afsonaviy namoyandalari siymosida respublika tuzumining ideal obrazlarini ko‘rganlar, xususan, Plutarx va Tit Liviy, respublika tuzumi uchun kurashchilar Demosfen va Sitseron, imperatorlar istibdodini fosh qilgan Tatsit va Lukan hamda Rim satiriklari shular jumlasidandir. Fransuz inqilobi davridagi (1789-1794) adabiyot, teatr xatto xalq amaliy san'ati ham antik libosga burkangan edi. Fikrimizni inqilob adabiyotini yorqin vakili Andre Sheneni quyidagi so‘zlari tasdiqlaydi: “Qadimgilarning bo‘yoqlardan foydalanib, mash'alalarimizni ularning siyosiy gulxanlaridan alangalatamiz va yangi ruh bilan yo‘g‘rilgan antik she'rlarni yaratamiz”. Xullas, yangi Yevropa sivilizatsiyasiga qadimgi yunon va Rim madaniyati zamin tayyorlagan. Ko‘plab buyuk so‘z san'atkorlari, xususan, Dante, Petrarka, Mikelanjelo, Shekspir, Milton, Bayron, Rable, Kornel, Rasin, Molyer, Volter, Lessing, Gyote va Shillerlar antik davrning g‘oyalari, badiiy obrazlarini o‘z asarlarida qo‘llaganlar, yangicha talqin berganlar. Buyuk rus adib va tanqidchilari Pushkin, Gogol, Belinskiy, Turgenev va Tolstoy ham antik dunyo adabiyotini yuksak baxolaganlar, xususan Belinskiy do‘stlaridan biriga yozgan maktubida qadimgi yunon va Rim shoirlariga yuksak baho berib, quyidagicha fikr bildiradi: “Iliada”...men uchun shunday bir xuzur manbaiki, uning kuchidan ba'zan allaqanday totli qiynoqda behol bo‘lib qolaman... Tushunmagan ko‘p narsalarimni Plutarx tufayli tushunib oldim. Yunon va Rim zaminida eng yangi bashariyat ulg‘aygan ekan. Markaziy Osiyo antik dunyo bilan ko‘p asrlar davomida madaniyadabiy aloqada bo‘lganligi tarixiy, ilmiy manbalardan ma'lum. O‘z vaqtida ellinizm madaniyati yurtimiz madaniyatining rivojlanishiga samarali ta'sir ko‘rsatgan. Shu bilan bir qatorda Yunon-Baktriya hukmronlari davrida sharq xalqlarining faol ishtiroki bilan sharqiy ellinizm madaniyati vujudga keldi.
Tarix.
Tarixdagi birinchi buyuk yozuvchi - Gerikot Galikarnass (miloddan avvalgi 484-miloddan avvalgi 426 yil). Ushbu tarixchi Yevropa va Osiyo o'rtasidagi to'qnashuvni Fors urushida yakun topganini tasvirlab berdi. Uning asarlari birinchi navbatda afinalik o'quvchilarga yo'naltirilgan. Ushbu urush haqidagi voqea mojarodan omon qolganlar o'rtasida o'tkazilgan tergov natijasi edi.
Keyinchalik, Fukidid (taxminan 460-y. 400 y.) Tarixchi rolini o'tmishdagi harakatlarning oddiy muxbiri bo'lishidan o'zgartirdi. Ularning ishi tufayli siyosiy hokimiyatning mohiyati va davlatlarning siyosatini belgilovchi omillarni tekshirish mumkin edi.
Uning ishi natijasida chuqur harbiy va siyosiy urush tarixi bo'lgan, ammo yanada ta'sirchan sifatga ega bo'lgan. Fukidid urushning shaxslar va xalqlarga psixologik ta'sirini o'rganib chiqdi. Uning topilmalari keyingi ko'plab asarlar orqali sharhlandi va jamiyatlarni tahlil qilish elementlari sifatida xizmat qildi.