Yurak-qon tomir tizimi funktsiyalarining yoshga oid xususiyatlari va ularning jismoniy faoliyatdagi ah’amiyati
Download 178.91 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2.3. Jismoniy faoliyatda qon tizimida yuzaga keladigan o’zgarishlar
|
Limfa tarkibi Zichligi - 1,017 – 1,026 g/sm 3
Ёpishqoqligi - 1,7 -2,0 (suvga nisbatan)
RN - 8,0 - 9,0 Suv - 94,0 - 95,0%
Oqsillar (albumin, globulin va – 30,0 – 50,0 g/l fibrinogenlar)
Ёg’ - 0,4 - 0,9 % Kationlar: Na +_
1,0 – 2,0 g/l K +
_ 0,8 – 2,0 G/l
Ca + + _ 0,01 – 0,1 g/l
2.2. Jismoniy faoliyat va uning fiziologik asoslari
Jismoniy faoliyat bilan shug’ullanish yoki mashq qilish deb u yoki bu h’arakatlarni amalga oshirib malum jismoniy ish bajarish yoki sportning malum turi bo’yicha yuqori malakaga va natijalariga erishish uchun amalda maxsus h’arakatlarini bajarish jarayoniga aytiladi. Mashq qilish o’z ichiga jismoniy, texnikaviy, taktik, manaviy va irodaviy kabi tayyogarliklarni oladi. Shulardan ikkitasini yani jismoniy va texnik tayyorgarlikni fiziologik asoslari mavjud (Farfel, 1969).
Jismoniy tayyorgarlik bo’yicha o’tkaziladigan mashqlar organizimning funktsional imkoniyatlarini, h’arakatning sifat ko’rsatgichlarini (kuch, tezlik, chidamlilik va chaqqonlik) oshiradi.
Mashq qilishdagi texnik tayyorgarlik esa sportchi organizimining h’arakat malakasini oshiradi.
Mashq qilishning maksimal darajaga erishuvchan taminlay oladigan organizm h’olati sport formasi deyiladi. Sport formasiga erishgan sportchilarda natijalar yuqori va barqaror bo’ladi. Bundan tashqari bunday sportchilar bevosita mashq qilish jarayonida h’amda standart h’arakatlarini bajarishda fiziologik funktsiyalardan tejab foydalanadi. Maksimal darajadagi ish bajarishda esa energetik resuruslardan unumli foydalaniladi. Sportchining yuqori sport formasida ekanligi erishilgan sport natijalari dinamikasi bilan belgilanadi. Maksimal sport natijalarining qayd qilinishi bir tekis bo’lmasdan to’lqinsimon bo’ladi.
Sportchining individual xususiyatlari, h’arakat faoliyatining turi va boshqa omillardan katiy nazar yuqori darajada mashq qilganlik yoki sport formasi bir yo’la 2-4 oy saqlanishi mumkin, xolos. Undan uzoq davr ichida yuqori sport formasida turish h’addan tashqari ko’p mashq qilganlik alomatlariga va u bilan bir qator sal- biy h’olatlarga olib kelishi mumkin.
Sportning qaysi turi bo’lmasdan mashq qilish jarayoni malum tartibda tuziladi. Har bir mashq qilish texnik tomondan bir necha qismlarga bo’linadi.
Birinchi qism-kirish qismi, bunda sportchi bo’lajak ish uchun tayyorlanadi. Dastavval razminka qilinadi. Razminka, ko’rib o’tilganidek, umumiy va maxsus qismlardan iborat, uning umumiy qismi nerv sistemasiga optimal qo’zg’alishini uyg’otish, moddalar almashinuvi va tana h’aroratini malum darajaga ko’tarish, nafas olish va qon aylanish tizimi ishini yuqori funktsional h’olatga yo’llash kabi h’olatlar bilan xarakterlanadi. Keyin bajariladigan maxsus qism esa bo’lajak ishda bevosita qatnashadigan muskullar tizimida optimal qo’zg’aluvchanlikni vujudga keltiradi. Shuning uchun h’am razminka uchun maxsus h’arakatlar tanlab olinadi. Razminka natijasida sportchi organizmida ishga kirishish. Razminka natijasida sportchi organizimda ishga kirishish h’olati sodir bo’lishi kerak.
İkkinchi qism-asosiy qism bo’lib, bunda texnik, umumiy va maxsus tayyorgarlik amalga oshiriladi. Bu qismning mazmuni, uslubi sportchiga beriladigan yuklamaning h’ajmini va intensivligini aniqlaydi. Bu qismda bajariladigan h’arakatlar bo’lajak qaytarilish jarayonini kuchaytirishga qaratilgan bo’lishi kerak. Bevostia ishga qatnashgan muskullarining tarangligi asta-sekin kamaytiriladi.
Mashq qilishning ko’rib o’tilgan qismlarini yurak urishini (pulsni) h’isoblab aniqlash tavsiya qilinadi. Birinchi qismda u tezlasha boshlashi, ikkinchi qismda maksimumga etishi va nih’oyat uchinchi qismda bir muncha sekinlashishi kerak.
Sportchining umumiy tayyorgarligi yoki mashq qilganligi uning malum sport turi bilan shug’ullanishida muh’im ah’amiyatga ega. Shuning uchun h’am jismoniy tarbiyaning muh’im vazifalaridan biri «Mashq qilganlikning mashq qildirishdir». Bunday h’olat dastlabki paytlarda, yani mashq qilishning boshida ko’proq ah’amiyatli. Keyinchalik, yoki yuqori malakaga erishilganidan keyin esa umumiy jismoniy tayyorgarlik h’am maxsus(o’z soh’asiga yaqin) mashqlar yordamida olib borilishi maqsadga muvofiqdir. Mashq
qilishning umumiy
printsiplari yana biri bu mashq qilishning uzluksiz davom ettirilishidir. Bu printsip o’z o’rnida mashq qilishning shartli reflektor faoliyat ekanligini ko’rsatadi. Mashq qilish orasidagi katta tanaffus yoki uzilish h’osil bo’lgan vaqtincha bog’lanishi (shartli refleksni) yo’qolishiga olib keladi. Shuning uchun mashq qilish uzluksiz davom ettirildi, oradagi tanaffus h’am sportchining tayyorgarlik darajasi va individual xususiyatlariga ko’ra tanlab olinadi. Mana shunda mashq qilish unumli bo’ladi. Ko’pincha mashq qilish organizm ish qobilyati yuqori bo’lganida amalga oshirilsa maqsadga muvofiq bo’ladi. Lekin bazan chidamlilikni kuchaytirish uchun ish qobilyati oshmasa h’am mashq qilinadi. Mashq qilish orasida tanaffus 1-20 minutgacha bo’lishi mumkin. Hafta davomida qayta mashqlar o’rtasidagi oraliq vaqt 48 soatdan ko’p bo’lmasligi kerak, aks h’olda mashq qilganlikning samaradorligi yo’qoladi. Sportchining jismoniy tayyorgarligi yuqori bo’lganidan esa mashq qilish h’aftasida 5-6 marta va h’atto bir kunda ikki marta bo’lishi mumkin. Sportchining qaysi turi bilan bo’lmasin u bilan mashq qilish yil davomida davriy xarakterga ega bo’ladi. Bunda uch xil davr farqlanadi, yani mashq qilishning tayyorgarlik ko’rish davri, musobaqa davri va o’tish davri.
Tayyorgarlik ko’rish davrining o’zi ikkiga bo’linadi, birinchi davrida umumiy jismoniy tayyorgarlikka ah’amiyat berilsa, ikkinchi davrda esa sport formasiga o’tish xarakterlidir. Tayyorgarlik ko’rish davrida mashq qilish yuklamasi asta-sekin oshirib boriladi. Uning ikkinchi qismida maksimal yuklama h’am berilishi kerak. Tayyorgarlik ko’rish davri 3-4 oydan oshmasligi kerak.
Musobaqa davrida musobaqalarda bevosita qatnashish bilan xarakterlanadi. Unda sport formasi bir oz kuchaytiriladi, bajariladigan yuklamaning h’ajmi uning tezligiga qaraganda ancha yuqori bo’ladi. Bu davrning h’am yillik davom etishi 4- 5 oydan oshmasligi kerak. Wtish davriga kelib musobaqalarda qatnashish to’xtatiladi, yana bajariladigan yuklamalar h’am kamaytiriladi. Bu davrning xarakterli xususiyati shuki, unda organizimining dam olish uchun sharoit yaratadi. Ko’pincha faol dam olishga o’tiladi( musobaqalarda bajaradigan h’arakat faoliyatiga aloqasi bo’lmagan h’arakat qilish). Bu davr 4-5 h’afta davom etishi kerak.
Mashq qilishda bajariladigan yuklama asta-sekin ko’paytirilib borish kerak, aks h’olda mashq qilishning samarasi bo’lmaydi. Beriladigan yuklama ko’paytirilib borilmasa bir xil yuklamaga organizm o’rganib qoladi, unda superkompensatsiya h’olatlari kuzatilmaydi, natijada organizimning funktsional h’olati bir nuqtada to’xtab, mashq qilganlik rivojlanmaydi. Bu juda muh’im narsa. Mashq jarayonida yuklamaning ko’paytirilishi bir tekisda bo’lmasdan to’lqinsimon o’tadi, yuklama h’ajmi ko’paysa uning intensivligi kamayadi, intensiv oshsa yuklama h’ajmi kamayadi.
Mashq qilishda yana shu narsa muh’imki, sportchiga vaqti-vaqti bilan maksimal yuklama h’am berilishi kerak, shunda uning organizimidagi barcha tizimlar ishi mumkammallashadi, sportchi o’zgargan ichki muh’it sharoitida ishlashga o’rganadi va h’okazo.
Mashq qilishning bir qancha usullari bo’lib, ularni ikki guruh’ga bo’lish mumkin, yani qaytarma o’zgargan mashq qilish, qaytarma mashq qilish bir xil mashqlarni qaytarish bilan xarakterlanadi. U sportning barcha turlarida h’am qo’llananiladi va bir xil yuklamaning o’zgarishsiz (tarkibi, surati va doimiyligi) takrorlanib turishi bilan ajralib turadi. Bunday mashq qilish kuch, tezlik, chidamlilik va chaqqonlik oshirib borishi maqsadida o’tkaziladi.
Wzgartirilib turiladigan mashq qilishda yuklamaning intesivligi, miqdori yoki tarkibi o’zgargan h’olda ko’p martalab takrorlab turiladi. Bunday mashq qilish tyfayli h’arakat malakasi va organizmning funktsional h’olati kuchaytiriladi (asosan tezlikka nisbatan chidamlilikni oshiradi). Mashq qilishlar qanday usullar bilan olib borilmasin uning unumli bo’lishi uchun qayta mashq qilish organizm ish qobilyati to’liq tiklangandan keyin bajarilishi kerak. Mashq qilganlikning fiziologik ko’rsatgichlari Mashq qilish natijasida organizimda qator morfologik va fiziologik o’zgarishlar ro’y berishi h’aqida gapirib o’tgan edik. Ularning katta-kichikligi bajariladigan muskul faoliyatining va sportchining o’ziga xos xususiyatilariga bog’liq. Mashq qilish tufayli organizimda sodir bo’lgan bunday o’zgarishlar tinch turgan paytda, ayniqsa malum jismoniy faoliyat amalga oshirilganida yaqqol ko’zga tashlanadi. Jismoniy faoliyat va mashq qilishning azo va tizimlarga tasiri. Mashq qilish dastavval yurak muskullarining gipertrofiyasiga olib keladi va uni ishchi gipertrofiyasi deb aytiladi. Odatda ishchi gipertrofiyasi yurak veskulyarizatsiyasining (veskulum-tomirlar) oshishiga olib keladi. Hayvonlar ustida olib borilgan tajribalar bu vaqtda yurak muskullarida sezilarli biokimyoviy o’zgarishlar yuzaga kelishini ko’rsatadi. Gipertrofiya bilan bir qator yurak kameralarida kengayish sodir bo’ladi. Bu narsa qorinchalar zah’ira h’ajmining ko’payishiga olib keladi, natijada yurak bevosita ish bajarganida bu imkoniyatdan foydalanib qisqargan paytda odatdagidan ko’p qon chiqaradi. Boshqacha aytganda bevosita ish bajarishda uning sistolik va minutlik h’ajmi ko’payadi. Bu fikrlar pastdagi rasmda o’z aksini topgan. Yurak urish sonining (chastotasining) h’ar xil sport bilan shug’ullanuvchilarda turlicha bo’lishi ushbu jadvalga keltirlgan. Yuqori malakali sportchilarda tinchlik h’olatida o’rtacha yurak urish soni. Sport soh’asi Tinchlik h’olatida 1 daqiqada yurak urish soni (chastotasi) Uzoq masofaga yugurish 45
Velosport 44 Suzish 49 Voleybol 51 Qisqa masofaga yugurish 53
Futbol 55 Kurash 58 Og’ir atletka 61
Sport bilan shug’ullanmaydiganlarda 67
Yurak faoliyatida jismoniy ish tufayli sodir bo’ladigan o’zgarishlar EKG parametlarida yaqqol ko’rinadi. Sportchilarda mashq qilmaganlarga nisbatan sinusli eritmiya, R tishning pasayishi va T tishlarning kuchayishi va boshqalar kuzatiladi. Bu o’zgarishlar sportchilar yuragining miokardida mashq qilish natijasida funktsional imkoniyatlar oshishini ko’rsatadi. Tinchlik h’olatda yurak urishning kamayishi sportchilarga xos bo’lgan xususiyatlardan biridir. Odatda sportchi yuragi minutiga 50-55 marta uradi. Uzoq masofalarga yuguruvchilarda esa bu ko’rsatgich bazan 36-30 gacha tushishi mumkin.
ularda yurak kamroq h’arakat qilsada minutlik h’ajmi kamaymaydi.
Sportchilarda qon bosmi ko’pincha ular tinch turganida past bo’ladi. Mashq qilganlar organizmida zah’ira energiya beruvchi moddalar muskullardagi glikogen va kreantinfosfat bir muncha ko’payadi.
Mashq qilgan sportchilarda muskullar yo’g’on tolali bo’lib, sarkolemmalar ancha qalinlashadi, sarkoplazma miqdori oshadi, eng muh’imi ularda qon aylanish ancha yaxshilanadi. Mashq qilgan muskullarda h’ar 100 tolaga 98 kapillyar to’g’ri kelsa, mashq qilmaganlarda 46 kapillyar bo’ladi (o’rtacha).
Sportchilarda qon shaklli elementlarga boy bo’ladi, 1 ml 3 qonda eritrotsitlar soni 4,7 mln gemoglabin 14,5 g. foizga teng bo’ladi. Buning natijasida qonnning kislorodni umumiy qabul qilib olish imkoniyati kengayadi.
Mashq qilganlarida mashq qilmaganlarga nisbatan tinchlik h’olatida nafas olish soni siyrak bo’lib, bir vaqtning o’zida bu jarayon chuqur bo’ladi. Nafas olish chastotasi ularda minutiga 8-12 dan oshmaydi (mashq qilmaganlarda 15-20 marta). Nafas olishning chuqurligi bois uning h’arakat qilish chastotasi kamaysada o’pkaning minutlik h’ajmi o’zgarmaydi. Wpakaning tiriklik sig’imi mashq qilganlarda ancha yuqori bo’ladi (5000-7000 ml). Ayniqsa bu uzoq masofalarga yuguruvchilarda, suzuvchilarda, chag’ichilarda, eshkak sporti bilan shug’ullanuvchilarda yaqqol ko’zga tashlanadi. Ularda nafas olish muskullari ancha rivojlanagan, h’amda nafas olishni ixtiyoriy to’xtatib turish qobilyati bilan o’lchanadi. Yaxshi mashq qilgan sportchilarda u ancha davomli bo’ladi. Buni ushbu jadvalda yaqqol ko’rishimiz mumkin. Turli xil darajada mashq qilgan sportchilarda nafas olishning ixtiyoriy to’xtatib turilishi (sek). Shug’ullanis h muddati Sport
razryadi Tekshiru
vchilar soni
Nafas olishning to’xtatilishi vaqti(sek) Bir yilgacha 2-3 22 96,4
± 6,1(sek) 1 yildan 3.5 yilgacha 1-2 29 124,6 ± 6,4 (sek) 4 yildan ko’p Eslatma: M:- M, 1-2
Sport ustasi.
42 149,9
± 4,4(sek)
Bundan tashqari mashq qilgan sportchilar atmosfera h’avosida kislorod kamligiga ko’proq bardoshli bo’ladi.
Harakat apparati. Mashq qilish tufayli muskullardagi tarkibiy qayta ko’rish gipertrofiya h’olati morfologik tomondan keng ko’lamda o’rganilgan va u antropometrik o’lchashlarda yaqqol ko’zga tashlanadi. Yana bu vaqtda tana muskullarning funktsional h’olati h’am o’zgaradi, masalan, mashq qilish tufayli muskullarda qo’zg’aluvchanlik oshib boradi.
Bulardan tashqari mashq qilish tufayli tana muskullarida propriretsoptor sezgisi mukammalashadi, ish qobilyati oshib boradi. Suyaklarda h’am sezilarli o’zgarishilar ro’y beradi, suyakning yuza qismida g’adir-budirlik paydo bo’ladi, suyakning ko’ndalang kesimi uzayadi, suyak atrofidagi po’stloq (suyak pardasi) ancha-muncha qalinlashadi, uning mexanik oshadi. Standart mashqlar bajarilganida mashq qilganlikning fiziologik ko’rsatgichlari.
Mashq qilgan va mashq qilmagan organizimlar unchalik og’ir bo’lmagan standart h’arakatlarni bajarishda bir-biridan yaqqol ajralib turadi. Standart mashq bajarilganida qon aylanish, nafas olish, nerv va muskul tizimlarning ishi, qon va siydik tarkibi tekshirilib ko’riladi. Chunonochi mashq qilgan odam yuragi sandart h’arakatga nisbatan o’z chastotasini unchalik ko’p tezlashtirmaydi, bir vaqtning o’zida mashq qilmagan odamda ayni h’arakat yurak urish chastotasining ancha tezlashishi bilan amalga oshiriladi. Arterial qon bosimi h’aqida shu narsani aytish mumkinki, sportchilarda standart h’arakatga nisbatan maksimal qon bosimi sport bilan shug’ullanmaganlarga nisbatan pastroq bo’ladi. Minimal qon bosimi h’am bunday sharoitida karoq o’zgaradi.
Standart mashqlarga nisbatan organizm reaktsiyasi mashq qilganlik darajasiga ko’ra o’zgarib boradi, agar u yoki bu tizim reaktsiyasi ikki tekshiriluvchida bir xil bo’lsa, demak ular bir xil funktsional tayyorgarlikka ega ekan. Shuning uchun bu usul sportchilarning mashq qilganlik darajasini aniqlashda muh’im ah’amiyat kasb etadi. Odatda h’ar ikki oyda bunday tekshirish olib boriladi. Agar standart yuklamaga nisbatan qayd qilinadigan reaktsiyalar kamayib borsa mashq qilganlikning oshib borayotganligi h’aqida xulosa qilinadi. Sportchilar standart yuklamalarni bajarishda unga sarflanadigan energiyani tejab ishlaydi. Masalan, chang’ida bir xil tezlikda yugurish bo’lganida malum masofani sportchilar sport bilan shug’ullanmaganlarga ko’ra 18-20 % energiya kam sarflab bosib o’tadi. Og’ir jismoniy mashq bajarganda mashq qilganlikning fiziologik ko’rsatgichlari.
Organizimning mashq qilganligi uning standart yuklamalariga nisbatan reaktsiyasidan tashqari o’ziga xos maksimal yuklamalarga nisbatan munosabati bilan aniqlanadi.
Maksimal yuklamalar organizimning ishni bajara olmasdan qolish darajasigacha (nih’oyatda charchab qolguncha) borishi bilan belgilanadi. Uni labaratoriya sharoitida, yoki tabiiy h’olatda h’am amalga oshirish mumkin. Shu yo’l bilan organizimining funktsional zah’irasi imkoniyatlarini h’isoblash mumkn.
Qon tizimi. Maksimal suratda bajariladigan jismoniy yuklamaga sportchi va sportchi bo’lmaganlarda h’am yurak-qon tomirlar tizimi bir xil reaktsiya berish mumkin (yurak urish soni ikkalasida h’am minutiga 190-220 atrofida). Lekin sportchilarda bir vaqtning o’zida yurakning sistolik h’ajmi katta bo’ladi. Sportchilar yuragining minutlik h’ajmini maksimal ish bajarganda tinch turgandagiga nisbatan 10 martagcha oshishi mumkin.
Sistolik bosim sportchilarda maksimal yuklama bajarilganida tezroq maksimumga erishib (180-220 mm sim. ust) shu h’olda ish oxirigacha saqlanishi mumkin. Sport bilan shug’ulllanmaydiganlar esa bu h’ol kuzatilmaydi, yani maksimal sistolik bosim ish oxirigacha saqlanmaydi.
Diastolik bosim ko’p o’zgarishiga uchramaydi va bu o’zgarishlar sport bilan shug’ullangan va shug’ullanmaganlarda bir xil bo’lishi mumkin. Bazan juda katta yuklama bajarishda diastolik bosim keskin pasayib ketishi h’am mumkin, bu h’ol sortchi bo’lmaganlarda tezroq sodir bo’ladi (pastagi chizmaga qarang).
Maksimal yuklama bajarilganida sportchilarda (A) va sport bilan shug’ullanmaganlarda (V) qon bosimining o’zgarishi.
Maksimal yuklama bajarish muskullarida moddalar almashinuvini kuchaytirib qoldiq moddalarning to’planishiga olib keladi va natijada bu moddalarning miqdori qonda ko’payib ketadi (masalan, sut kislotasi). Sportchilar qonida sut kislotasining miqdori 300 mg/ga borganda h’am ular ishni davom ettirishi mumkin. Sport bilan shug’ullanmaganlar esa qonda sut kislotasining miqdori bu darajada oshganida ishni to’xtatishga majbur bo’ladi.
Yana uzoq masofalarga yugurish qonda glyukoza miqdorini keskin kamaytirib yuborishi mumkin. Sportchilar qonida glyukoza miqdori 50 mg% bo’lganida h’am ular ishni davom ettira oladi. Sport bilan shug’ullanmaganlar esa bu ah’volda ishni davom ettira olmaydi.
Nafas olish azolari. Mashq qilish o’pkaning h’am morfo-funktsional h’olatiga tasir ko’rsatadi. Masalan, mashq qilish natijasida o’pkaning minutlik h’ajmi oshib boradi. Konkida mashq qiluvchilarda bu ko’rsatgich mashq qilishning boshida 147,9 l bo’lgan bo’lsa, oxiriga kelib 160,6 l-ga chiqadi.
Jismoniy mashq va jismoniy ish qilish barcha tizimlarga shu jumladan yurak–qon tomir tizimida o’zgarishlarga olib keladi. Jismoniy mashq qilganlikniing organizm fiziologik ko’rsatgichlariga tasiri. Maksimal ish bajarilganda Mashq qilmaganlarda Mashq qilganlarda Wpka ventiliyatsiyasi (l/min) 50-70
150-200 O 2 ining maksimal o’zlashtirilishi (l/min) 2,5-3,0
5,0-6,0 Yurak urish chastotasi (1 min) 160-180 200-220
Yurakning minutlik h’ajmi (l) 20
35-40 Yurakning sistolik h’ajmi (ml) 110-130 150-200
Qondagi shakar miqdori (mg %) 50-gacha 30-gacha
Bunda yana qon tarkibining o’zgarishi yuz beradi. Bu o’zgarishlar chuqurligi jismoniy faoliyatning davom etish muddatiga, tezligiga bog’liq. Qonda bo’ladigan bunday o’zgarishlar bevosita jismoniy mashq bajaraliyotgan paytdan tashqari undan oldin (sport oldi reaktsiyasi) va keyin h’am kuzatiladi . Dastavval jismoniy faoliyat qon shaklli element larning ko’payishiga olib keladi. Bu xilda leykotsitlarning ko’payishi miogen leykotsitoz deyilib u uch xil bo’ladi. 1.Limfatsitor leykotsitoz, bunda oq qon tanachalari 1mm 3 10-12000 ga etadi. 2. Birlamchi neytrofil leykotsitoz, bunda leykotsitlar soni 1 mm3 qonda 16-18000 gacha ko’payadi. 3. İkkilamchi neytrafil leykotsitoz, oq qon tanachalari 1 mm3 qonda 30-50000 gacha ko’payadi. Bu h’ol juda og’ir va davomli muskul faoliyatida kuzatiladi.
Jismoniy mashq qondagi gemoglobin, glyukoza, yog’lar, ferementlarning ko’payishiga olib keladi. Kuchli jismoniy mashq qon tarkibidagi ayrim chala oksidlangan moddalar miqdorini ko’paytiradi. Masalan 100ml qonda sut kislotasining miqdori 200-250 mg etishi mumkin. Bu meyorga nisbatan 20-25 marta ko’pdir. Jismoniy faoliyat natijasida konda kechadigan uzgarishlar muskullarning yuqori samara bilan ishlashini taminlaydi va bunda organizmn ichki muh’itining doimiyligi nisbatan barqaror saqlanadi.
Qon tizimida yuz beradigan o’zgarishlar jismoniy faoliyatning davomliligi va intensivligiga bog’liq bo’ladi.
Har qanday jismoniy faoliyatning boshlanishida qonda ichki sekretsiya bezlari tomonidan ajratiladigan bazi gormonlar miqdori oshadi. İshning davom etishi bilan organizmda gormonlarning foni o’zgarib boradi (bazi gormonlarning miqdori oshsa, bazilariniki kamayadi). Jismoniy faoliyat davomligi h’addan
tashqari oshib ketsa, ichki sekretsiya bezlarining gormon h’osil qilish qobiliyati susayib ketadi. Asta sekin qon tarkibida gormonlar miqdori juda h’am kamayib ketib, boshqa omillar qatorida jismoniy faoliyatning to’xtashiga olib keladi.
U yoki bu kuchlanishdagi jismoniy faoliyatning boshlanishida qon tarkibida qand moddasi miqdorining dastlabki oshib borishi kuzatiladi. Bu xodisa qandning (glyukozaning) zaxira joylaridan (jigardan) chiqishi sababli ro’y beradi. Qondagi qand moddasi miyaning asosiy oziqa moddasi bo’lgani kabi jismoniy faoliyatning boshlanishida bu modda muskullarning h’am asosiy oziqa moddasi bo’lib xizmat qiladi. Jismoniy faoliyatning davom etishi bilan qon tarkibida qand moddasi miqdori meyor darajaga kelib, keyinchalik ancha kamayib ketadi.
Uzoq davom etadigan jismoniy faoliyatda yuzaga keladigan qon qandining kamayib ketishi organizmni oziqa manba sifatida yog’larni ishlatishga undaydi. Bunda yog’lar o’z zaxiralaridan (jigarda) chiqib, ishning 20-, 30-minutlarida ularning qondagi miqdori oshadi. İshning davom etishi bilan qondagi yog’ miqdori kamayadi. Bu esa o’z navbatida uzoq davom etgan jismoniy ishni (masalan marafon yugurishni) to’xtashiga olib keladi.
Ёg’lani parchalanishi uzoq davom etadigan va murakkab jarayon bo’lib, u katta miqdordagi kislorodni talab qiladi. Shunga ko’ra bu jarayon faqatgina o’rtacha intensivlikdagi davomli yuklama sharoitida amalga oshishi mumkin. Jismoniy ish bajarish vaqtida qonga yog’lar faqat jigardan ajralishi mumkin. Teri osti yog to’qimasi yog’larining parchalanishi tiklanish davrida amalga oshadi. Yuqori masuliyatli musobaqalarda emotsional zo’riqish sportchiga charchashni yengishga yordam beradi va agar shu sharoitda amalga oshiriladigan intensiv jismoniy faoliyat qonda va jigardagi yog’ miqdorini tugatgan bo’lsa, bunday h’olatda organizm enenrgiya manbai sifatida oqsillarni ishlatishni boshlashi mumkin. İntensiv jismoniy faoliyatda energiya olish maqsadida faqatgina engil parchalanadigan quyimolekulyar oqsillar ishlatiladi. Buning uchun immunoglobulinlar yaxshi to’g’ri keladi. Bunday sharoitlarda immunoglobulinlar miqdori kamayib ketishidan xatto ularni aniqlab bo’lmay qoladi.
Trenirovka qilmagan odam organizmi oqsillar parchalanishidan ajraladigan energiya h’isobiga amalga oshadigan ishni davom etishga qodir bo’lmaydi.
Jismoniy faoliyat etarli darajada davomli va intensiv bo’lganda (bir necha o’n daqiqa davomidagi yugurish) qon tomirlaridagi plazmaning bir qismi u erdan chiqib, h’ujayralararo suyuqlikka qo’shilib ketadi. Bu h’odisa qonda kislorod tashiydigan eritrotsitlar, h’amda boshqa shaklli elementlar miqdorini oshiradi. Bunday sharoitda bir xil xajmdagi qon miqdori ishlab turgan muskullarga ko’proq kislorod etkazib beradi. Lekin bunda qonnin qovushqog’ligi oshadi va yurak ishini og’irlashtiradi.
Agar jismoniy faoliyat etarli darajadagi intensivlikda bo’lib, bir necha o’n minutdan ortiq davom etsa, qonga zaxira joylaridan (taloq, limfatik tugunlar, qizil suyak ko’migi, o’pka, jigar) malum miqdorda shaklli elementlar qo’shiladi (eritrotsit, trombotsit, leykotsit). Qonga qo’shimcha shaklli elementlarning chiqishi qondagi ularning kontsentratsiyasini yanada oshirib yuboradi. Qonda eritrotsitlar miqdorining oshishi tana h’ujayralariga kislorodni etkazilishini va ulardan karbonatangidritni olib organizmdan chiqarilishini kuchaytirsa, leykotsitlar miqdorining oshib ketishi organizmning ximoya funktsiyasini kuchaytiradi. Trombotsitlarning qondagi miqdorining oshishi qon ivish darajasini oshiradi. Muskul faoliyati uchun eritrotsitlar miqdorining oshishi eng katta ah’amiyatga egadir, chunki muskul to’qimasiga kislorodni etkizish tezligi uning ishlash qobiliyatini belgilaydigan asosiy omil bo’lib xizmat qiladi.
Uzoq davom etadigan va jadal ter ajralishi bilan amalga oshirilgan jismoniy faoliyatda (bir necha o’n daqiqa va undan uzoq) qon ter suqligi bilan qo’shimcha plazma suyukligini yo’qotadi, qaysikim qonning qovushqog’ligini yanada oshiradi. Jismoniy faoliyatda qon qovushqog’ligining umumiy oshishi 70 % -ga etishi mumkin (qo’shimcha shaklli elementlarning qonga chiqishi, ter bilan plazma suyuqligining yo’qotilishi, plazma suyuqligining h’o’jayralararo suyuqligiga qo’shilib ketishi va boshqa omillar)
Jismoniy faoliyat davrida muskullarning jadal ishlashi natijasi bo’lmish qondagi parchalanish maxsulotlari miqdorining oshishi kuzatiladi. Agar bajarilayotgan ish urta intensivlikda bo’lsa (yani o’rta quvvatli ishda) parchalanish maxsulotlarining qondagi miqdori katta bo’lmaydi, chunki ularning ko’pchiligi karbonat angidrid va suvgacha parchalanib organizmdan ajratish azolari orqali chiqarib yuboriladi. Agar jismoniy ish bundan kattaroq quvvatda bo’lsa (submaksimal va undan og’ir ish -800-3000 m –ga yugurish) parchalanish maxsulotlarining h’osil bo’lish tezligi ularni ajratish tezligidan sezilarli darajada yuqori bo’ladi. Bundan tashqari parchalanish maxsulotlari oxirigacha suv va karbonat angidridgacha parchalanmay qolib, qonda qisman oksidlangan h’olda to’planadi va natijada qonning kislota-ishqor (rN) muvozanatini o’zgartiradi. Bunday sharoitda qondagi qisman oksidlangan maxsulotlarning yig’ilishi jismoniy faoliyatning susayib ketishi va h’atto uning to’xtab qolishini yuzaga keltiradigan muh’im omillardan biri bo’li h’isoblanadi. Qonda eritrotsitlar kontsentratsiyasining oshishi uning o’pkada kislorod bilan yuqori darajada to’yinishini taminlaydi. Yani jismoniy faoliyat vaqtida tinchlik h’olatdagiga nisbatan arterial qon kislorodga ancha boy bo’ladi. Shu bilan birga ishlab turagan muskullar tinch h’olatdagilariga nisbatan ko’proq kislorod sarf qiladi va shu bilan qon tarkibidagi kislorod miqdorini kamaytiradi. Shunday qilib, venoz qon jismoniy ish qilish vaqtida tinchlik h’olatdagiga nisbatan kislorodga to’yinish darajasi yanada pastroq va karbonatangidridga to’yinish darajasi esa yanada yuqoriroq bo’ladi.
Download 178.91 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|