Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining iqtisodiy mohiyati

Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig‘ining iqtisodiy mohiyati va ahamiyati

Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida tadbirkorlik subyektlari faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning asosiy va samarali shakli – bu mamlakatning soliq siyosatidir. Har qanday jamiyatda mamlakatning soliq siyosati eng avvalo budjet daromadlarini shakllantirishga qaratiladi. Shu bilan birgalikda iqtisodiyot subyektlari faoliyatini bozor iqtisodiyoti sharoitidagi erkinligini hisobga olish, ularning moliyaviy mustaqilligiga, erkin baho belgilashlariga to`sqinlik qilmaslik hamda soliq to`lovlarining belgilanishi demokratik asosda bo`lishi ta‘minlanishi zarur. Shuningdek, soliqlar korxonalarda raqobatga bardosh bera oladigan tovarlar ishlab chiqarish, ishlar bajarish va xizmatlar ko`rsatishni ko`paytirishga qaratilmog`i lozim.

«Bugungi kunda O`zbekistonda shakllangan soliq siyosati bizning asosiy maqsadimiz-aholi farovonligining yuksalishi va mamlakatning gullab-yashnashiga qaratilgan iqtisodiy o`sish sur‘atlari, iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurish va modernizatsiya qilishni belgilovchi hal qiluvchi omillardan biri bo`lib qolmoqda.»<sup>3</sup> Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig`ining mohiyatini yoritishda avvalo yuridik shaxs va foyda tushunchalariga e‘tibor qaratish lozim.

Yuridik shaxslarga turli xil adabiyotlarda turlicha ta‘rif berilgan. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 39-moddasida yuridik shaxsga quyidagicha ta‘rif berilgan: “O`z mulkida, xo`jalik yuritishida yoki operativ boshqaruvida alohida mol-mulkka ega bo`lgan hamda o`z majburiyatlari yuzasidan ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, o`z nomidan mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo`la oladigan va ularni amalga oshira oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da‘vogar va javobgar bo`la oladigan tashkilot yuridik shaxs hisoblanadi.” Soliq solish nuqtai-nazaridan O`zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksining 16-moddasida yuridik shaxsga ta‘rif berilgan. Unga ko`ra yuridik shaxs deb quyidagilar e‘tirof etiladi:

• 
  O`zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq tashkil etilgan, o`z mulkida, xo`jalik yuritishida yoki operativ boshqaruvida alohida mol-mulkka ega bo`lgan hamda o`z majburiyatlari yuzasidan ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, mustaqil balansiga yoki smetasiga ega bo`lgan, o`z nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo`la oladigan hamda ularni amalga oshira oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da‘vogar va javobgar bo`la oladigan tashkilot;
  
• 
  chet davlatning qonun hujjatlariga muvofiq tashkil etilgan chet el tashkiloti;
  
• 
  O`zbekiston Respublikasining, chet davlatning qonun hujjatlariga yoki xalqaro shartnomaga muvofiq tashkil etilgan xalqaro tashkilot.
  

Iqtisodiy subyektlarning o`z-o`zini moliyalashtirish darajasi olingan foyda bilan belgilanadi. Soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar to`langandan keyin korxona ixtiyorida qoladigan sof foyda korxonaning ishlab chiqarish faoliyatini kengaytirishni, korxonaning ilmiy-texnik va ijtimoiy rivojlanishini, xodimlarni moddiy rag`batlantirishni moliyalashtirish uchun yetarlicha bo`lishi kerak.

Foyda turli darajadagi budjetlarni rag`batlantirish manbalaridan biri bo`lib hisoblanadi. U soliqlar ko`rinishida budjetlarga kelib tushadi va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishni moliyalashtirish, davlat tomonidan o`z faoliyatini bajarishini ta‘minlash, davlat investitsiya, ishlab chiqarish, ilmiy-texnik va ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishi uchun ishlatiladi.

Mamlakat iqtisodiyotining qay darajada ekanligi ko`p jihatdan soliq tizimiga bog`liq. Ishlab chiqarishning rivojlanishiga ta‘sir etuvchi eng asosiy soliqlardan biri yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig`idir. Ma‘lumki, yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig`i iqtisodiy subyektlarning muayyan davr mobaynidagi faoliyatining moliyaviy natijasidan undiriladi. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida iqtisodiy subyektlar foydasini yanada oshirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida “foyda” kategoriyasi muhim ahamiyatga ega. Foyda bozor iqtisodiyotining asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo`lib, xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini asoslaydi.

«Foyda» tushunchasiga hozirgi vaqtda turli xil adabiyotlarda har xil ta‘rif berilgan. Jumladan, “Korxonalar pul daromadlaridan sarflangan barcha xarajatlar chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismi foyda deb yuritiladi.”⁴

«Foyda» tushunchasini iqtisodchi va buxgalterlar turlicha talqin qiladilar. Foyda - ishbilarmonlik qobiliyatini ishga solib, xatarli ishga qo`l urgani uchun tadbirkorlarga tegadigan mukofotdir. Iqtisodiy nazariyada faoliyat turiga qarab ham foyda turlari talqin etiladi. Masalan, ishlab chiqarish daromadi, tijorat daromadi, bank daromadi va hokazo. Bundan tashqari bozordagi narxlarning o`zgarishi tufayli olinadigan daromadni omad daromadi deb ham yuritishadi. Bu daromad xarajatlarga bog`liq bulmaydi, uni narxda kutilmagan o`zgarishlar yuzaga keltiradi. Pulning qadrsizlanish jarayonida inflyatsion foyda ham hosil bo`lishi mumkin. Sof foyda korxona faoliyatining umumlashgan, yakuniy ko`rsatkichi bo`lib hisoblanadi. Har doim sof foydaga qarab korxona faoliyatiga baho beriladi. Korxona yaratgan tovarlar va xizmatlarini sotishdan tushgan tushum uning kirimi bo`lib, ketgan sarf-xarajatlarni qoplaydi va foyda olish imkonini beradi. Jamiyatdagi foyda tabiatan yaratilgan qo`shimcha mahsulotning pul shaklidir. Korxona foydasi qo`shimcha mahsulotning unga pul shaklida tekkan qismidir.

«Foyda» kategoriyasi mazmunini uning manbalari, omillari va iqtisodiy subyektlarning samarali ishlab chiqarish faoliyati maqsadlarini to`liq aks ettirgan holda tadqiq etish maqsadida turlicha foyda nazariyalari ishlab chiqilgan. Jumladan, merkantilistlar (U.Petti) foyda muomala sohasida, masalan, tashqi savdoda mahsulot ichki bozorga nisbatan yuqoriroq narxda sotilganda yuzaga keladi, deb hisoblaganlar. A.Smit va D.Rikardo moddiy ishlab chiqarish sohalarida qo`shimcha qiymat hosil qilish g`oyasiga asos solganlar. A.Smit foydani mahsulotdan ishchi mehnatini kapitalist foydasiga chegirish orqali aniqlagan. D.Rikardo esa ish haqi va foyda miqdorlari bir-biriga nisbatan teskari bog`liqlikka egaligi haqidagi qonunga ta‘rif bergan.

Shu bilan bir qatorda, foydaning kelib chiqish nazariyasi evolyutsiyasida avstriyalik iqtisodchi Y.A.Shumpeter muhim qadam qo`ydi. Uning fikricha, iqtisodiy o`sishning asosini tadbirkorlik faoliyati tashkil qiladi, uning mohiyati esa yangi kombinatsiyalarni joriy etishdan iborat. Shumpeter ishlab chiqarishning mazmun-mohiyatini ishlab chiqarish texnikasi va texnologiyasida doimo inqilobiy o`zgarishlarni amalga oshirish, yangi tovarlar yaratish, yangi bozorlar, xom-ashyo manbalari va yarim fabrikatlarni o`zlashtirish, deb tushunadi. Ishlab chiqarish jarayoni hamda mahsulotni sotish mexanizmida innovatsiyalarni amalga oshirish foydaning asosiy manbai bo`lib hisoblanadi.

Foyda nazariyasi evolyutsiyasida XX asr iqtisodiy fanida quyidagi asosiy nazariyalar ajratib ko`rsatiladi:

• 
  ishlab chiqaruvchi kapital (foyda-har qanday ishlab chiqarishning zaruriy omili sifatidagi kapital natijasidir);
  
• 
  o`zini cheklash, bu yerda foyda-korxona mulkdorining o`z kapitalini shaxsiy iste‘mol qilishni to`xtatib turishi, ishlab chiqarishga kiritilgan mablag`lardan samarani kutishdagi muayyan tavakkalchiligi uchun mukofoti;
  
• 
  foyda barcha turdagi tadbirkorlik faoliyatidan mehnat daromadi sifatida;
  
• 
  foyda monopoliyaning mavjudligi sifatida.
  

Foyda iqtisodiy kategoriya sifatida ishlab chiqarish omillari, ya‘ni mehnat, kapital va tabiiy resurslarni birlashtirish natijasida jamiyatning moddiy ishlab chiqarish sohasida yaratilgan sof daromadining taqsimlanmagan shaklidan iborat. Jamiyatning barcha moliyaviy resurslari negizini jamiyatning yalpi mahsuloti tashkil qiladi. U muayyan vaqt davrida jamiyat tomonidan yaratilgan barcha boyliklar qiymatidan iborat. Agar jamiyatdagi yalpi mahsulotdan uni tayyorlashga ketgan vositalarni, ishlab chiqarish vositalarini qoplashga ketgan mablag`larni chegirib tashlasak, jamiyatning sof foydasi qoladi. Statistikada jamiyatning sof foydasi milliy daromad nomini olgan bo`lib, milliy daromad – mamlakatning muayyan davr ichida moddiy ishlab chiqarishning barcha tarmoqlarida qayta yaratilgan qiymatdir. Sof daromad ijtimoiy-iqtisodiy o`sishning manbai sifatida milliy daromadning qo`shimcha qiymat ko`rinishidagi shunday qismiki, u insonlar jamiyatining muayyan rivojlanish bosqichida, jamiyatning mavjud bo`lishiga kerak bo`lganidan ham ko`proq boyliklar yaratish imkoniyati yaratilgan paytda paydo bo`lgan.

Makroiqtisodiyotda sof daromad xo`jalik yurituvchi subyektlar darajasida ishlab chiqarish omillari, ya‘ni mehnat, kapital hamda tabiiy resurslarning o`zaro ta‘siri natijasida yaratiladi. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish natijasida har qanday korxonada mikrodarajada ishlab chiqarilgan mahsulot tovar ayirboshlanishi jarayonida pul shakliga aylanar ekan, ish haqi, foyda va rentalarga bo`linib ketadi. Bunda qo`shimcha mahsulot yaratiladi, sof daromad esa alohida korxonalar tomonidan ishlab chiqarish vositalarini o`zlashtirishning ijtimoiy shaklidan qat‘iy nazar realizatsiya qilinadi. Sof daromad muqarrar tarzda uch qismga bo`linadi. Ulardan biri soliqlar ko`rinishida davlat ixtiyoriga tushadi, ikkinchisi ish haqi sifatida aholida qoladi, oxirgisi foyda shaklini kasb etib korxona ixtiyorida qoladi.

Ijtimoiy mahsulotni taqsimlash jarayoni davlatning o`z funksiyalarini bajarishi, shuningdek kapital, investitsiya hamda jamg`armalar samaradorligini ta‘minlash zarurligi bilan belgilanadi. Budjet, moliya, kredit va sug`urta institutlari ta‘sirida ijtimoiy mahsulotni ishlab chiqarish va qayta taqsimlash jarayonining barcha ishtirokchilari daromadi tugal shakllanadi, sof daromad esa quyidagi shakllarni kasb etadi:

• 
  fuqarolarning sof daromadi (soliqlar to`langandan keyin mehnatga haq to`lash, qimmatli qog`ozlar bo`yicha daromadlar hamda uy xo`jaliklaridan keladigan daromadlar);
  
• 
  yuridik shaxslar, ya‘ni korxona va tashkilotlarning sof daromadi (soliqlar to`langandan keyingi foyda, qimmatli qog`ozlar bo`yicha daromadlar va boshqa daromadlar);
  
• 
  davlatning sof daromadi.
  

Shunday qilib, xo`jalik amaliyotida korxona foydasi jamiyat sof daromadining bir qismidir. O`z hajmi va dinamikasi bilan u mazkur korxonaning jamiyatda yaratilgan mahsulotining ishlab chiqarishdagi ulushini aks ettiradi.

O`z o`rnida, xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini amalga oshirishda yuzaga keladigan xarajatlar foyda olishning asosiy sharti hisoblanadi, chunki sarf- xarajatsiz iqtisodiy faoliyat yuz bermaydi.

2.