Yuridika fakulteti «milliy ideya, ruwxíYLÍq tiykarlarí HÁm huqíq tálimi» baǵdarí

 
1.1 Sabaqlıqlar, mektep sabaqlıqlarına qoyılatuǵın talaplardı jaqtılandıriw 
metodları. Olardan ámeliyatda paydalana alıw qábiletin qáliplestiriw. 
Tálim metodları arnawlı bir pedagogikalıq processte názerde tutılǵan maqsetlerge erisiw 
ushın orınlaw kerek bolǵan wazıypalardi ámelge asırıwda qollanılatuǵın hár túrli jumıs 
usılları hám formaların óz ishine aladı. Bul islerdi ámelge asırıwdıń qáliplesken hám 
ámeliyatda qollani’latug’i’n hár túrli usılları hám formaları tiykarında kóplegen tálim 
metodları payda bolǵan jáne bul process dawam etpekte. Arnawlı bir tálim-tárbiyalıq 
maqsetke qaratılǵan qandayda bir háreketti ámelge asırıw jolı, usılı yamasa kórinisinen 
ibarat bolıp qáliplesken iskerlik sol maqsetke erisiwge xızmet etiwshi ayriqsha tálim 
metodın payda etedi. 
Sabaqlıq - mámleket tálim standartı, oqıw da’stu’ri, stilistikası hám didaktik talapları 
tiykarında belgilengen, milliy ǵárezsizlik ideyası sińirilgen, arnawlı bir oqıw pániniń 
temaları tolıq kórsetilgen, tiyisli pánniń tiykarların jetilisken ózlestiriliwine qaratılǵan 
ha’mde basqa tálim jo’nelislerinde paydalanıw múmkinshilikleri esapqa alınǵan baspag’a 
ayti’ladi’. Sabaqlıq dúziw hár bir qániygeden joqarı juwapkershilik, bilimpazlıq, tájiriybe 
hám bilim talap etedi jáne onı dúziwde tómendegilerge ámel qılıw kerek: 
• hár bir sabaqlıq joqarı ideologik hám ilimiylik tiykarında dúziliwi zárúr. Da’stu’r 
mazmunına sáykes keliwi kerek; 
• qolay hám ıqsham bolıwı ; 
• pikirler anıq hám ayqın, bilimler janlı bolıwı ; 
• stilistik tárepler kúsheytiriliwi; 
1
Джураев Р.Х., Неъматов Ш.Х. Дарсликларнинг тарихий тараққиёт йўли ва бугунги кунда таълим-тарбия жараёнидаги 
ўрни. - Т.: «Сано-Стандарт», 2010. -25-б.

---

7 
• ámeliy jóneltiriliwi; 
• predmetlar-ara óz-ara baylanıslılıq názerde tutılıwı zárúr. 
• Hár qaysı oqıw pán ushın jaratılatuǵın sabaqlıqta ilimiy bilimler sisteması jáne onıń 
kólemi da’stu’r talaplarına hám de sol klass oqıwshılarınıń jas qásiyetlerine sáykes 
keletuǵın bolıwı kerek. 
• Sabaqlıqta bayan etilgen ilimiy bilimlerdiń teoriyalıq tiykarları hám ideologiyalıq baǵıtı 
sistemalı hám izbe-iz bolıwı, sabaqlıqta keltirilgen dálillerdiń isenimli bolıwı, olar tuwrı 
analiz, ani’q tariyp beriliwi, tiyisli juwmaqlar shi’g’ari’li’wi’ hám de sol arqalı oqıwshılarda 
ilimiy dúńyaǵa kózqaras, eń jaqsı insaniy pazıyletler qarar tabıwın atap ótiwi kerek. 
• Teoriyalıq bilimler islep shıǵarıw ámeliyatı menen baylanısqan bolıwı kerek. 
• Sabaqlıqta bayan etilgen materialdıń xarakterine baylanıslı halda tiyisli qaǵıyda hám 
tariypler beriliwi, dáliller keltiriliwi hám de sabaqlıq jaqsı bezetilgen bolıwı, birpara 
materiallar súwret, sxema, diagramma hám basqa illyustratsiyalar menen bayıtılıwı talap 
etiledi. 
• Sabaqlıq oqıwshılar túsiniwi ańsat bolǵan janlı tilde jazılıwı, pikirler ani’q hám qısqa 
bolıwı kerek. 
• Sabaqlıqta tálim mazmunınıń zárúrli komponentleri óz ko’rinisin tapqan bolıwı kerek: 
tábiyat, jámiyet, texnika, insaniyat, iskerlik usılları, túsinik hám sóz dizbegiler tuwrısındaǵı 
teoriyalıq bilimler, teoriya hám nizamlıqlar, metodologik hám qımbatlı pikirler bolıwı 
kerek. 
• Sabaqlıq materialları oqıwshılarda ilimiy dúńyaǵa kózqaras, ruwxıylıq, etikalıq túsinik 
hám ádetlerdi qáliplestiriwge xızmet etedi. 
• Ol jaǵdayda materiallardıń izbe-iz, sistemalı aytılıwına, biliw metodları menen 
ajıralmas bolıwına itibardı qaratıw kerek. 
• Sabaqlıqta oqıwshı dóretiwshilik qábiletin, biliw múmkinshiliklerin asırıw, ǵárezsiz 
biliwdi qáliplestiriw tapsırmalar, kórsetpe, jol-jobalar, usınıslar beriledi. 

---

8 
• Metod - (grekshe “metodos” sózinen alınǵan bolıp, jol, usıl mánislerin ańlatadı ). 
Tábiyaat jáne social turmıs hádiyselerin biliw, izertlew usılı. Iskerlik, hárekettiń jolı, usılı 
yamasa túsi, forması, kórinisi. 
• Tálim metodı - oqıtıwshınıń oqıwshılar menen úzliksiz qollaytuǵın, oqıwshılarǵa óz 
intellektual qábiletlerin hám qızıǵıwshılıqların rawajlandırıw, bilim hám kónlikpelerdi 
iyelew hám de olardan ámelde paydalanıw imkaniyatın beretuǵın jumıs usılı. Belgilengen 
tálim beriw maqsetine erisiw boyınsha tálim beretuǵın hám tálim alıwshılar óz-ara 
iskerligin shólkemlestiriwdiń tártipke salınǵan usılları kompleksi bolıp tabıladı. 
• Jazba tartıslar” metodı
Bul metod oqıwshılarǵa oqıw reti kelgende qatarlasları menen birgelikte sol jerde 
jámiyetshilik pikirin tolqınlandi’ratug’i’n temalarda eki táreptin’ baylanısların joybarlaw 
imkaniyatın beredi. Usıl oqıwshılardıń berilgen tema salasındaǵı bilimlerin tereńlestiriw 
sharayatın jaratıw, tartıs mádeniyatın úyretiw hám óz pikirin tiykarlaw qábiletin 
rawajlandi’ri’wg’a xızmet etedi. 
•
• Bul metoddan paydalanıwda oqıtıwshı oqıwshılardı bahalaw ushın tiykar xızmetin 
o’tewshi ájayıp materialǵa iye boladı. Jazba tartıslar stilistikasi bunday eki tárep 
baylanısların oqıw reti kelgende barlıq oqıwshılar qatnasıwında jazba formada ótkeriw 
imkaniyatın beredi. 
• Shınıǵıwdı ótkeriw tártibi: 
• Oqıwshılar tartıs teması menen aldın ótkerilgen shınıǵıwda tanısadı. Tartıs Ramazan 
yaki Qurban hayttan aldıńǵı kúninde oqıtıwshı bolajaq tema tuwrısında oqıwshılarǵa 
informaciya berer eken, tartıslar qaysı tártipte ótiwin qısqasha túsindiredi. (bul, álbette, 
tartıslar birinshi ret ótkerilip atırǵan bolsa, oǵırı zárúrli bolıp tabıladı). 
• Oqıtıwshı topar oqıwshıların ekige aji’ratadı hám olardı oqıw reti kelgende eki 
tárepine qatar qoyılǵan stollar átirapına júzbe-júz jaǵdayda ótkeredi hám hár bir topar
qatnasıwshıları qaysı noqatti’ názerde qorǵawların belgileydi (mısalı, 1-topar - unamlı 
jaǵday engiziliwi tárepdarları, 2-topar - buǵan qarsılar ). 

---

9 
• Sonnan keyin oqıtıwshı oqıwshılardı juplıqlarǵa ajratadı, hár bir juplıqta keri qaraslar 
tárepdarları bolıwı kerek. Juplıqlardı tártip nomeri yamasa álippe háripleri menen 
belgilenedi. Eger oqıw reti kelgendede oqıwshılar sanı taq bolsa, oqıtıwshı tartısqa sherik 
huqıqında qatnasıwı múmkin. Oqıtıwshı 1-topar oqıwshılarına (keltirilgen mısalda - unamlı 
jaǵday engiziliwi tárepdarları ) hár bir jupti’n’ nomeri (hárıbi yamasa ra’mzi) menen 
belgilengen ketek qaǵaz betlerin tarqatadı.
• Oqıwshılar oqıw reti kelgende eki tárepinde oti’ri’p, jup jazba baylanısti’ baslaydı.
1-topar oqıwshılarına ózleri maqullag’an kózqaras paydasına bir ashıq dáliyldi qáliplestiriw 
ushın 5 minut waqıt beriledi. Olar bul dálildi qaǵaz betine puqta paragraf formasında 
jazadı. Bul waqıtta 2-topar oqıwshıları ózleri tartıs processinde bayanlawları múmkin 
bolg’an názerlerin tastıyıqlawlari’ múmkin. 
• Jazılǵan betler qarsı topar daǵı sheriklerge (unamlı jaǵdaydıń engiziliwine qarsı 
shıǵıwshılarǵa ) beriledi. Olarǵa juplıq boyınsha sherikleriniń dálillerine qarsı juwap tabıw 
hám jazıw ushın hám de óz qarsı dálilerin bayanlawları ushın 8 minut waqıt ajratıladı. 
• Dáliller almaslawdıń bunday tártibi 2-3 ret tákirarlanadı bunda hár bir oqıwshı 
sheriginiń dálil-tastıyıg’ına juwap qaytarıwı hám óziniń qarsi’ dálilin keltiriwi shárt. 
Oqıwshılardıń bilimlerin anıqlaw ushın 3-4 raund jeterli bolıp tabıladı. Aqi’rg’i’ raundta 
oqıwshılarǵa juwmaqlawshı paragraftı jazıw múmkinshiligi beriledi. Sonnan keyin jazba 
jumıs jıynap alınadı. 
• Tartıslardı nátiyjeli juwmaqlawdıń eń qolay forması - eki tárepke qaratılǵan soraw bolıp 
tabıladı: “Qarsı táreptiń eń jaqsı dálil- tastıyıqları qaysılar boldı?” Hár eki tárep wákilleri 
qarsı tárep jazǵan pikirlerdi oqıp joqarıdaǵı sorawǵa juwap beredi. 
• Oqıtıwshı jumıstı jekpe-jek yamasa juplıq boyınsha bahalawı múmkin. Eger oqıtıwshı 
jazba jumıstı bahalawdı rejelestirgen bolsa, bul haqqında oqıwshılardı sabaqtıń basında 
eskertiwi kerek. 
• Tálim mekemelerindegi shınıǵıwlarda jazba tartıslar usılınan paydalanıw dawamında 
tómendegi keste kóriniste keltirilgen tarqatpa materialdan paydalanıw múmkin: 

---

10 
Bunda oqıwshılar 2 toparǵa ajıratılıp házirgi kúndegi ámeldegi kitap sabaqlıqlar hám 
elektron sabaqlıqlardıń jaqsı hám jaman táreplerin analiz qıladı. 1-topar elektron 
sabaqlıqlardıń abzal táreplerin mısal etip óz pikirin barlıqqa jetkezip beriwge xızmet etedi.
2-topar bolsa ámeldegi kitap sabaqlıqlardı qorǵaydi. 
Sabaqlıqlar tómendegi wazıypalardı atqaradı : 
motivatsion wazıypa - bul wazıypa oqıwshılardı bul pándi úyreniwge jóneltiretuǵın, 
olarda jumısqa pozitiv munasábeti hám qızıǵıwshılıǵın qáliplestiriwshi xoshamet (sebep) 
lerdi payda etiwden ibarat ; 
informaciya wazıypası oqıwshılarǵa informaciyalardı jetkeriw, nátiyjeli usıllar 
járdeminde olardıń bilimleri ko’lemin keńeytiwge múmkinshilik beredi; 
qadaǵalaw-ońlaw (shınıǵıw qılıw ) wazıypası - tálim processi, onıń nátiyjelerin 
tekseriw, oqıwshılarda ózin bahalaw hám ońlaw uqıbı hám de zárúr bolǵan kónlikpe, ilmiy 
tájriybelerdi qáliplestiriw ushın úyreniw shınıǵıwların usınıs etiwdi názerde tutadı. 
Muwapi’qlasti’ri’w wazıypası -material ústinde islew processinde tálimniń basqa 
quralları (kartalar, kórgizbeli materiallar, diapozitiv hám basqalar ) di’ qosıwdı ańlatadı ; 
Rawajlantıratuǵın -tárbiyalaytuǵın wazıypası - sabaqlıq mazmunınıń oqıwshılarǵa 
ruwxıy -etikalıq tásir kórsetiwi, kitaplar menen islew processinde olardan miynetsu’yerlik, 
aktiv pikirlew, dóretiwshilik qábilet sıyaqlı sapalardı qáliplestiriwden ibarat ; 
Oqıtıw wazıypası - sabaqlıq penen islewde ǵárezsiz bilim alıw ushın zárúr bolǵan 
konspekt jazıw, ulıwmalastırıw, tiykarǵısın ajıratıp kórsetiw, logikalıq eslep qalıw sıyaqlı 
ilmiy tájriybe hám kónlikpelerdi rawajlandırıwǵa járdem beriwinde kózge taslanadı. 
Elektron sabaqlıq - kompyuter texnologiyasına tiykarlanǵan oqıw usılın qollawǵa, 
ǵárezsiz tálim alıwǵa hám de pánge tiyisli oqıw materiallar, ilimiy maǵlıwmatlardıń hár 
tárepleme na’tiyjeli ózlestiriliwine mólsherlengen bolıp : 
- oqıw hám ilimiy materiallar tek verbal (tekst) formada ; 
- oqıw materiallar verbal (tekst) hám eki ólshemli grafik formada ; 

---

11 
- multimedia (multimedia - kóp informaciyalı ) qollanbalar, yaǵnıy maǵlıwmat úsh 
ólshemli grafik kóriniste, dawıslı, video, animatsiya hám bólek verbal (tekst) formada ; 
Taktil (sezim etiletuǵın, bilinetuǵın ) ózgeshelikli, oqıwshnın’ “ekran áleminde” stereo 
nusqası su’wretlengen real a’lemga kiriwi hám ondaǵı obyektlerge salıstırǵanda 
háreketleniw oyda sa’wlelendiriwin jaratatuǵın formada ańlatıladı. 
 Sabaqlıq mazmunın jetilistiriwde onıń politexnik ta’replerin shuqi’rlasti’ri’w ayrıqsha 
áhmiyetke iye boladı. Sabaqlıqlar ol yamasa bul qániygelikke uyqas halda oqıwshı (student) 
lardi’ zamanagóy óndiristiń tiykarǵı jo’nelisleri, onıń bas tarawları, jetekshi kásipleri, jańa 
texnika hám texnologiyaları, miynetti shólkemlestiriw tiykarları menen tanıstırıw kerek.
Didaktik názerden óz sheshimin sabaqlıqta tabıwı kerek bolǵan máseleler qatarında oqıw 
predmeti ciklleri boyınsha ishki baylanısıwǵa da, predmetlar-ara baylanısıwdı 
támiyinlewge de ayrıqsha itibar qaratıw, sabaqlıqlarǵa kiritilip atırǵan jańa túsiniklerdi de 
oylani’p, túsinikli bolıwın esapqa alıp kirgiziwi sıyaqlı máselelerdi kórsetiw múmkin.
Sonday etip, jaratılǵan sabaqlıq málim pán salasınıń oqıw stilistik kompleksinen (oqıw 
da’stu’ri, ko'llanma, oqıtıw qurallar hám basqa ) oraylıq ornın iyelewi onıń zamanagóyligin
kórsetip beredi. 
Tálimdi reformalawda basqa wazıypalar qatarı tálim mekemeleriniń oqıw-metodikalıq 
hám informacion-a’debiyat bazasın jańalaw hám de bekkemlew, atap aytqanda, 
sabaqlıqlardıń jańa áwladın jaratıw kerek edi. Mámleketimizde Kadrlaw tayarlaw milliy 
da’stu’ri qabıl etilmesten aldın sabaqlıqlar eski ideologiyalıq sarqi’tlardan hám klassik
principlerden tolıq aji’rati’lmag’an edi. Mektepte sabaqlıqlar «neni oqıtıw kerek hám 
qanday oqıtıw kerek», degen sorawǵa ele 
juwap berealmas edi. 1997 jıl 29 avgustta qabıl etilgen Kadrlar tayarlaw milliy 
da’stu’rinde «Tálim mekemelerin zárúr sabaqlıqlar hám ádebiyatlar menen támiyinlew, bul 
jumısqa iri ilimpazlar, joqarı maman qániygelerdi shaqi’ri’w, tálim hám ilim salasınıń baspa
bazasın rawajlandırıw» wazıypası qoyıldı
2
. Ózbekstan Respublikasınıń «Tálim 
tuwrısında»g’i’ Nızamı hám Kadrlar tayarlaw milliy da’stu’ri talaplarınan kelip shıǵıp,
1999 jılda ulıwma orta bilim beriwdiń mámleket tálim standartları hám oqıw da’stu’rlerı
2
Ўзбекистон Республикасининг Кадрлар тайёрлаш миллий дастури, 5-бўлим. // Ўзбекистон Республикаси Олий 
Мажлисининг ахборотномаси. 1997-йил 9-сон.

---

12 
qabıl etiliwi munasábeti menen, olarǵa uyqas tárizde sabaqli’qlardi’n’ jańa áwladı jaratıldı. 
Sabaqlıqlar millet pikiri, millet oylawı hám millet ideologiyasınıń eń aldıńǵı úlgilerin 
sáwlelendiriwi kerek edi
3
. Yaǵnıy, sabaqlıqlar tazadan júzege kelgen milliy tálim 
sistemasımızǵa uyqas bolıwı, xalqımızdıń bay pedagogikalıq miyrasları, milliy dástúr hám 
qádiriyatları, xalıq pedagogikasınıń bay tájiriybesine tayanıwı kerek. 
Sabaqlıqlar bilim alıwdıń tiykarǵı jóneltiruvchisi bolıwı menen birgelikte pútkil oqıw -
tárbiya procesin shólkemlestiriwdiń zárúrli quralı esaplanadı. Soǵan kóre sabaqlıq 
tálimniń maqseti hám wazıypaları, onıń didaktik hám metodikalıq principlerıne uyqas 
bolıwı kerek. Sabaqlıq oqıw páni mazmunınǵana emes, bálki bilimlerdi ózlestiriw dárejesin 
hám túsindiriw metodların da sáwlelendiriwi zárúr
4
. Sabaqlıqqa pándegi sońǵı jańalıqlar,
ilimiy izertlewler degi jańa tabıslar, aldıńǵı xalıq aralıq tájiriybe hám rawajlanıw 
tendentsiyaları kiritip barılıwı zárúr. Yaǵnıy, sabaqlıqtıń mazmunı jámiyet rawajlanıwınıń 
házirgi talaplarına juwap beriwi, pánniń jáne onı oqıtıwdıń sońǵı aldıńǵı jetiskenliklerine 
tıykarlanıwı kerek. Sabaqlıq hár bir temanı úyreniwde bilimlendiriwge tiyisli, 
tárbiyalaytuǵın hám rawajlandi’ri’wshi’ pedagogikalıq funkciyalardı atqaradı. Onıń
bilimlendiriwge tiyisli funkciyası tálim alıwshılardıń pán tiykarların iyelewine hám alǵan 
bilimlerin turmısta qollay alıw kompetentsiyasi’n qáliplestiriwge xızmet etedi. Yaǵnıy, 
sabaqlıq teoriyalıq bilim hám maǵlıwmatlar beriwden tısqarı ámeliy tájiriybe hám ilmiy 
tájriybeler payda etiwi kerek. Sabaqlıqtıń tárbiyalıq funkciyası tálim hám tárbiyanıń tıǵız 
baylanıslılıǵı hám mudamı birligine tiykarlanadı. Sabaqlıq jaslardi’ ǵárezsiz pikir 
júritetuǵın, aktiv puqaralıq pozitsiyasi’na iye bolǵan, keń dúńyaǵa kózqaraslı, joqarı 
ruwxıylıqlı bárkámal shaxslar etip tárbiyalawı kerek. Ulıwma orta bilim beriwde oqıtılıp 
atırǵan pánlerdiń tárbiyalıq múmkinshilikleri kútá úlken. Sabaqlıqlarda bul
múmkinshiliklerden nátiyjeli paydalanıw zárúr. Sabaqlıqtıń rawajlantıratuǵın funkciyası
tálim alıwshılardıń bilim ózlestiriwleri dárejesiniń eń tómen - úyreniw basqıshınan túsiniw-
ańǵarıw, analiz hám sintez qılıw, qollay alıw basqıshları arqalı eń joqarı basqıshqa - ataq 
beriw hám juwmaq shıǵarıw basqıshıǵa shekem alıp shıǵıwı kerek. Sabaqlıq oqıwshılardıń 
oylawı hám oyda sa’wlelendiriwin qáliplestiriwi, olardı ǵárezsiz pikirlew hám islewge 
3
Баркамол авлод орзуси. / Тузувчилар: Қурбонов Ш., Саидов Ш., Ахлиддинов Р. – Т.: «Шарқ», 1999. –14-б.
4
Турсунов Қ., Нормаматова Н. Дарслик тузилишига қўйиладиган замонавий методик талаблар. // «Халқ таълими» 
журнали, 2015 йил, 2-сон. -83-б.

---

13 
úyretiwi, pán tiykarların real turmıs menen baylanısıwın ámelge asırıwı, házirgi zamannıń 
tiykarǵı máselelerin túsiniwinde kómeklesiwi kerek
5
. Sonı atap ótiw kerek, sabaqlıq 
oqıtıwshı ushın emes, áwele, oqıwshı ushın jazıladı. Ol oqıwshınıń sabaq hám úy 
wazıypasın orınlawda paydalanatuǵın tiykarǵı oqıw kitabı bolıp tabıladı. Lekin oqıwshınıń 
tiykarǵı oqıw quralı , bilimlerdiń tiykarǵı deregi retinde sabaqlıqtıń ro’li hám áhmiyeti 
házirgi globallasıw hám informaciyalasi’w tásiri astında bir qansha to’menlegenligi, bul 
jaǵday tendentsiya formasında endigiden jáne de dawam etip barıwı múmkinshiligın 
sabaqlıq avtorları da, onı oqıtıp atırǵan oqıtıwshılar da esapqa alıwları zárúr. Ulıwma orta 
hám orta arnawlı, kásip-óner táliminiń mámleket tálim standartlarında, sonıń menen birge, 
bir qatar ilimiy ádebiyatlarda sabaqlıqlarǵa qoyılatuǵın talaplar islep shıǵılǵan, biraq olar 
tolıq emes hám sistemalasti’ri’lmag’an2
6
. Pikirimizshe, tálimniń maqseti hám 
wazıypalarınan hám de tálim procesi mazmunınan kelip shıǵıp, sabaqlıqqa qoyılatuǵın 
talaplardı tómendegishe toparlastırıw múmkin: 
- ilimiy talaplar ; 
- metodikalıq talaplar ; 
- didaktik talaplar ; 
- psixofiziologikalıq talaplar ; 
- ruwxıy -ideologik talaplar ; 
- estetik talaplar ; 
- gigienik talaplar ; 
- poligrafik talaplar ; 
- tipografik talaplar. 
Sabaqlıqtıń jetekshi komponenti tekst bolıp tabıladı. Tekstler tiykarǵı, qosımsha hám 
túsindiriwshi túrlerge bólinedi. Sabaqlıq teksti informaciyalardı jay bayanlaw emes, 
5
Сафарова Р., Мусаев У., Мусаев П., Юсупова Ф., Нуржанова Р. Ўзбекистон Республикасида умумий ўрта таълим 
стратегияси муаммолари ва таълим мазмунининг янги моделлари, уларни татбиқ этиш йўллари. – Т.: «Фан», 2005. –89-б
6
Шодиев Д. Дарслик яратиш методологияси. – Т.: Т.Н.Қори Ниёзий номли ЎзПФИТИ, 1994; Сафарова Р., Мусаев У., 
Мусаев П., Юсупова Ф., Нуржанова Р. Ўзбекистон Республикасида умумий ўрта таълим стратегияси муаммолари ва 
таълим мазмунининг янги моделлари, уларни татбиқ этиш йўллари. – Т.: «Фан», 2005; Джураев Р.Х., Неъматов Ш.Х. 
Дарсликларнинг тарихий тараққиёт йўли ва бугунги кунда таълим-тарбия жараёнидаги ўрни. - Т.: «Сано-Стандарт», 2010.

---

14 
bálkim oqıw materialınıń mazmunın da’stu’rge uyqas halda túsindirip beriwi kerek. 
Sabaqlıq teksti ústinde islew oqıwshılarda pánniń funktsional bilimlendiriwge tiyisli 
wazıypaları bilimlerdi úyreniw, óz pikir hám ko’zqaraslari’n awızsha yamasa jazba tárizde 
dúziw, ózbetinshe islew processinde óziniń oqıw hám biliw qábiletin rawajlandırıw, yadta 
eslep qalıw, maǵlıwmattı qayta islew, bayanlaw, analiz hám sın pikir bildiriw, qosımsha
ádebiyatlardan paydalanıp, tekstti ózgertiw yamasa toltırıw sıyaqlı kónlikpe hám ilmiy 
tájriybelerin rawajlandıradı. Sabaqlarda oqıwshı tema mazmunın túsinip alıwı, waqıya -
hádiyseni oyda sawlelendiriwinde tekst tańlaw, onı bayanlaw, túsindiriw, súwretlew usılı 
zárúrli áhmiyetke iye. Yaǵnıy, bayanlanatug’i’n maǵlıwmatlar túsinikli bolıw menen birge 
ózine tartatuǵınlı hám emotsional tásirli bolıwı kerek. Mısalı, 7-klass Ózbekstan tariyxı 
sabaqlarında Ibn Sinani’n’ alım hám táwip retinde qanshelli jas beriliwin
7
tómendegishe 
túsindiriw múmkin: «Ol alım hám táwip retinde pútkil mámleketke belgili sizlerden úsh 
jas úlken edi, tek. Yaǵnıy, házirgi 10 -klassta oqıtıp atırǵan ájaǵalarıńız jasında edi». 
Joqarıdaǵı tariyxıy maǵlıwmat ápiwayı hám qurǵaqlay túsindirilse, oqıwshılardıń itibarın 
tartıw qıyın boladı. Tekst dúzilisi oqıwshılardıń jas dárejesi hám psixofiziologikalıq 
qásiyetlerine uyqas bolıwı zárúr. 7-klasslardıń ámelde «Ózbekstan tariyxı» sabaqlıǵında
«Etnik processler hám ózbek xalqi’ni’ń qáliplesiwi» temasında «antropologik tús», «etnik 
qatlam», «etnik tıykar», «etnik faktorlar» sıyaqlı ilimiy-tariyxıy túsinikler berilgen
8
. Bul 
túsiniklerdi tekǵana oqıwshılar, 
hátte oqıtıwshılar da anıqlama berip, túsintirip bere almaydı. Bunday mısallardı barlıq
sabaqlıqlardan keltiriw múmkin. Joqarı klasslar sabaqlıǵında oqıwshılardıń biliw aktivligin 
asırıw maqsetinde analiz hám sintez qılıw, salıstırıw hám ulıwmalastırıw, ǵárezsiz 
pikirlew, oy-pikir júrgiziw hám baha beriwge úndewshi materiallar, soraw hám
tapsırmalar beriliwi kerek. Mısalı, 9 -klass «Ózbekstan tariyxı» sabaqlıǵı naǵı «Turkistanda 
1916 ji’lg’i’ waqıyalardıń aqıbetleri hám áhmiyeti» temasın úyreniwde «uri’s frontlari’na 
jańa bir front - Turkiston fronti qosıldi»
9
, degen sóz dizbegin qanday anıqlama beriw 
múmkin? », «Turkistonda 1916 - jıldaǵı kóterilisler sebepli xalıq eń úlken joytıwlarınan biri 
– azıq-awqat rezervi boldı. Usı jaǵdaydı qanday túsindire alasız? » sıyaqlı baqlaw etiletuǵın 
7
Муҳаммаджонов А. Ўзбекистон тарихи. 7-синф учун дарслик. – Т.: «Шарқ», 2017. –96-б.
8
Муҳаммаджонов А. Ўзбекистон тарихи. 7-синф учун дарслик. – Т.: «Шарқ», 2017., 89-90-б.
9
Тиллабоев С., Замонов А. Ўзбекистон тарихи. 9-синф учун дарслик. – Т.: «Шарқ», 2014. –107-б.

---

15 
sorawlar berilsa, maqsetke muwapıq boladı. Sabaqlıqtaǵı qosımsha tekstler tiykarǵı tekstte 
berilgen bilimlerdi tezirek hám ańsatlaw ózlestiriw, bekkemlewge xızmet etedi, usınıń 
menen birge emotsional tásirdi kúsheytedı. Qosımsha tekstler tap tiykarǵı tekst sıyaqlı 
tekǵana bilimlendiriwge tiyisli, bálkim tárbiyalıq jóneltirilgen bolıwı kerek. Sonıń menen 
birge, olar tálim alıwshılardıń jası, psixofiziologikalıq qásiyetleri, pánniń da’stu’rlık 
maqsetleri, oqıwshılardıń dóretiwshilik hám oqıw biliw qızıǵıwshılıqları hám de 
intellektuallıq múmkinshiliklerine uyqas bolıwı zárúr. Sabaqlıq teksti ústinde islewdiń 
zárúrli táreplerinen biri — oqıwshılardı úyde islew ushın beriletuǵın wazıypanı orınlawǵa
úyretiw bolıp tabıladı. Oqıwshılar bul wazıypanı tabıslı orınlawları ushın tapsırılǵan 
wazıypanıń mazmunı jáne onı orınlaw jolların jaqsı ańlap alıwları kerek. Hár bir sabaq 
juwmaǵında u’yge wazıypa retinde ǵárezsiz oqıw ushın temaǵa uyqas tárizde kitap usınıs 
qılıw zárúr. Bul, sabaq da, sabaqlıq da jańa bilimlerdi oqıw ádebiyatlarınan ǵárezsiz ızlep 
tabıw kónlikpelerin qáliplestiriwge baǵıtlanǵan bolıwı kerek. Ókinish menen aytamız, 
ulıwma orta bilim beriw mektepleriniń tariyx sabaqlıqlarında oqıwshılar ǵárezsiz oqıwı 
ushın qosımsha tariyxıy -kórkem ádebiyatlar usınıs etilmegen. Barlıq tariyx 
sabaqlıqlarında temalar bólek n xrestomatiyalasti’ri’li’wi’, yaǵnıy qızıqlı maǵlıwmatlar, 
tariyxıy derekler hám hújjetler, tariyxıy ǵayratkerlerdiń pikirleri (sóylewleri) nen úzindiler 
qosımsha tekst retinde qosımsha etip beriliwi kerek. Tilekke qarsi’, ulıwma orta bilim 
beriwde ámeldegi tariyx sabaqlıqları bunday talapǵa juwap bermeydi. Mısalı, avtorlar S. 
Altınboev hám A. Zamanovti’n’ 9 -klasslar ushın «Ózbekstan tariyxı» sabaqlıǵında (2014 
jıl basılıwı ) 2 tariyxıy hújjet (118-bette Buxara amirligi ǵáziynesi haqqında hám 147-bette 
Xiywa xani’ Muhammed Rahimxan II nıń pármanı ) berilgen, tek. Usı sabaqlıqta kóplegen 
fotolar hám súwretler basılǵan. Olardıń kólemi júdá kishi, bunıń ústine ayırımları gúńgirt 
hám túsiniksiz. Mısalı, 21, 38, 45, 50, 78, 103-betlerdegi súwretlerde neler su’wretlengenin 
túsinip bolmaydı. Keleshekte bul sabaqlıqtıń illyustratsiya bólegi sapasın jaqsılaw hám 
bayıtıw kerek. 
Tariyx sabaqlıqlarında temalardıń xrestomatiyalasti’ri’li’wi’, birinshiden, temanı fakt 
maǵlıwmatlar menen toldıradı. Ekinshiden, bilimlerdi oqıwshı yadta saqlap qalıwına 
járdem beredi. Úshinshiden, temanıń qızıqlılıq dárejesi, emotsional tásirin asıradı. 
Tórtinshiden, oqıwshılarda tariyxıy derekler hám hújjetler menen ózbetinshe islew 
kónlikpe hám ilmiy tájriybelerin qáliplestiredi. Tariyx páninen ulıwma orta bilim beriwdiń 

---

16 
Mámleket tálim standartlarında oqıwshılarda derekler hám qosımsha ádebiyatlar menen, 
tariyxıy hújjetler menen islew kompetentsiyasi’n qáliplestiriw talabı qoyılǵan. Atap 
aytqanda, ilmiy tájriybe talaplarınıń A2 dárejesinde oqıwshılar qosımsha ádebiyat hám 
dereklerden paydalana alıwı, tariyxıy dóretpeler, ǵalaba xabar qurallarında berilip atırǵan 
maǵlıwmatlarǵa tariyxıy bilimleri tiykarında munasábet bildire alıwı talap etiledi
10
. 
Tariyxıy hújjet, áwele, oqıwshılarǵa berilip atırǵan maǵlıwmatlardı anıqlastırıw hám 
dálillew ushın xızmet etedi, oqıtıwshı bayanınıń isenimli hám emotsional bolıwın 
támiyinleydi, ótken zamannıń jaqtı obrazları, tariyxıy waqıyalardıń pútin tábiyat kórinisin 
ıske asırıw, úyrenilip atırǵan dáwir qásiyetlerin ańlap alıwǵa járdem beredi. Hújjet ústinde 
islew oqıwshılardı faktlar hám hádiyselerdi ǵárezsiz túrde anıqlaw, olardı puqta ańlap alıp, 
juwmaqlar shıǵarıwǵa uyretedi.
Usınıń menen birge hújjet málim jaǵdaydı anıqlaw, 
áhmiyetin bilip alıw, tariyxti’ obyektiv kózqarastan túsiniwge járdem beredi. Tariyxıy 
hújjetler menen islewdiń taǵı bir zárúrli tárepi sonda, bul jumıs oqıwshılardı tariyxıy 
izertlew metodınıń elementleri menen tanıstıradı hám de olardı tariyxıy hújjetlerdi analiz 
etiwge, olarǵa sın kózqarastan qarawǵa uyretedi. Sabaqlıqlar daǵı tariyxıy hújjetler hár bir 
klasstaǵı oqıwshılardıń jası, bilim dárejesi, sol klassta u’yreniletuǵın tariyx stuldıń 
qásiyetlerine qaray kiritiliwi kerek. V-VI klass oqıwshılarınıń psixologiyalıq qásiyetleri 
hám jas dárejesin esapqa alǵan halda, olardıń tariyxıy hújjetler menen birinshi ret 
tanısıwların itibarǵa alıp, sabaqlıqqa tiykarlanıp gúrriń hám xarakteristikalap beriw 
xarakterindegi hújjetler kiritiledi. Sabaqlıqlar óziniń mazmunı, metodikalıq wazıypasına 
kóre dáliliy materiallardı eslep qalıw hám yadta bekkemlewge g’ana xızmet etpey, 
bayanlang’an waqıya-qubılıslar, predmettiń mánisin ańǵarıw, olardıń júz beriw sebepleri 
hám aqıbetler haqqında baqlaw júrgiziwge úyretiwi zárúr. Oqıwshılardıń dóretiwshilik 
qábiletlerin rawajlandırıw ushın qolay sharayat jaratılıwı zárúr
11
. Sabaqlıq oqıwshılarda óz 
bilimlerin turaqlı toltırıp, jetilistiriw hám ǵárezsiz bilim alıwǵa umtılıwın tárbiyalawǵa
járdem beriwi zárúr. Túrli pánlerden jazılǵan sabaqlıqlarda tábiyaat hám jámiyet 
haqqındaǵı, tariyxıy shaxslar turmısı hám iskerligine tiyisli áyne birdey waqıya 
ha’diyselerdi bir-birine muwapıqlasti’ri’p beriliwi kerek. Ulıwma orta bilim beriwdiń
10
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 6 апрелдаги «Умумий ўрта ва ўрта махсус, касб-ҳунар 
таълимининг давлат таълим стандартларини тасдиқлаш тўғрисида»ги 187-сон қарорига 3-илова
11
Сафарова Р., Мусаев У., Мусаев П., Юсупова Ф., Нуржанова Р. Ўзбекистон Республикасида умумий ўрта таълим 
стратегияси муаммолари ва таълим мазмунининг янги моделлари, уларни татбиқ этиш йўллари. – Т.: «Фан», 2005. -90-б.

---

17 
ámeldegi sabaqlıqlarında ayırım maǵlıwmatlardıń beriliwinde pánler-ara sáykes kelmew 
jaǵdayları ushraydı. Sabaqlıqta bilim hám informaciyalardı beriwde sol klasstaǵı basqa pán 
sabaqlıqları menen, usı pánniń tómen klasslar menen muwapıqlıǵı, izbe-izligi 
támiyinlengen bolıwı zárúr. Sabaqlıqlarda pánlerara baylanısıw tema, bólim (bap), kurslar
mazmunı ishinde, pán kontekstinen ajratilmag’an halda ámelge asırılıwı kerek. Sebebi
pánlerarabaylanısıw maqseti bolmay, ózlestiriletuǵın bilimlerdi tereńirek úyretiw, 
oqıwshılardıń bilimlerin bayıtıw hám aydi’nlasti’ri’w usılı bolıp tabıladı. 
Jańa áwlad sabaqlıqları prezentaciyasında oqıw-metodikalıq kompleksler (OMK) tiykarın 
Sın pikirlew, Jámáátlik islew, Dóretiwshilik (Kreativlik) hám Ushırasıw kónlikpelerin 
rawajlandırıw principin quraydı. Olardı islep shıǵıwda xalıq aralıq da’stu’rlar tárepinen 
oqıwshılardıń tabısların bahalawda qollanılatuǵın úlgili tapsırmalar úyrenip shıǵıldı hám 
tiykar etip alındı (PISA, PIRLS, TIMSS, EGMA, EGRA). Oqıw metodikalıq kompleksler 
aktiv oqıw procesi ushın tolıq materiallar kompleksi: sabaqlıqlar, shınıǵıw dápterleri, 
oqıtıwshılar ushın stilistik qollanbalardı óz ishine aladı. Sonıń menen birge, Estudy elektron 
tálim platformasi da bul sistemaǵa sa’ykes tárizde kiritilgen. Ol matematika, 
tábiyattanıwlıq, informatika sıyaqlı pánler boyınsha oqıw kurslardı hám de iyelengen 
bilimlerdi bekkemlew ushın 300 den zıyat sananı asıratuǵın oyınlı wazıypalardı óz ishine 
aladı. Platformada sabaq dawamında da, bos waqıtda da paydalanıw múmkin. Oqıwshılar 
onıń járdeminde ózlestirgen materialdı bekkemlew menen birge, ǵárezsiz túrde da’stu’rden 
ilgerilep ketiwleri de múmkin. Platforma TAS-IX tarmaǵında jaylastırılǵan, bul bolsa odan 
biypul paydalanıw imkaniyatın beredi. Oqıw -metodikalıq kompleksler Android, IOS 
platformalari’ hám "Matematika" hám "Álipbe" mobil qosımshaları ushın ózbek hám rus 
tillerinde sananı o’siretug’i’n oyınlar kompleksine iye interaktiv oqıw da’stu’rin de óz 
ishine aladı. 1-3 klasslar ushın usınıs etilgen sabaqlıqlardıń bir bólegi, atap aytqanda, 
su’wretleytuǵın kórkem óner, ózbek tili hám muzıkalıq sawatlılıq boyınsha kitaplar 
keńeytirilgen reallıq texnologiyalarınan paydalanılǵan halda islep shıǵılǵan. Bul 
oqıwshılardı pánge jáne de kóbirek qızıqtırıw hám de búgingi óspirimler turmısında zárúrli 
bolǵan gadjetlardi’ paydalı quralǵa aylandırıw maqsetinde islep shıǵıldı. Keńeytirilgen 
reallıq qosımshası 1 ret júklep alınadı hám oflayn rejiminde isleydi. Áyne waqıtta kitaplar 
jas psixologiyasi’n esapqa alǵan halda, islep shıǵılǵan. Mısalı, birinshi klassta tálim 

---

18 
procesine kóbirek oyın arqalı jandasi’ladi’, maǵlıwmatlar tiykari’nan kórsetiw-vizual 
tárizde jetkiziledi.