Yurtimizda aynan fan va taraqqiyotga e’tibor sababli tabiiy fanlarning rivojlanishi uchun yangi bosqich talab etilishini ko’rsatib bermoqda

Xlorni tabiatda uchrashi, olinishi va xossalari
Sun'iy Tabiiy xlor ikki izotopdan 17Сl ravishda 5ta radioaktiv izotopi olingan. Xlor tabiatda birikmalar holida uchraydi. Uning birikmalari yer po’stlog’i massasini 0,25%- ni tashkil etadi. Xlorni tabiatda quyidagi birikmalari uchraydi: osh tuzi- NaCl, kaliy xlorid- KCl, silvinit- NaCl·KCl, magniy xlorid- MgCl₂·6H₂O, karnalit- KCl·MgCl₂·6H₂O, kainit- MgSO₄·KCl·3H₂O va boshqalar. Xlor birikmalari okean, dengiz va ko’llarning suvlarida 0,8-3,5% gacha bo’ladi. O’zbekistonda 5ta tosh tuzi koni- Xo’jaikon, Tubaket, Boybichakon va Oqqala konlarida 90 milliard tonna xomashyo bor.
Sanoatda dastlab xlor vodorod xloridni 400 ⁰C haroratda CuCl₂ katalizatori ishtirokida oksidlash orqali olinar edi:
4HCl+O2 = 2Cl2 +2H2O
Hozirgi vaqtda xlor osh tuzini suyuqlanmasini elektroliz qilib olinadi:

Osh tuzini suvli eritmasini elektroliz qilinganda ham xlor hosil bo’ladi

Laboratoriya sharoitida xlor quyidagi reaksiyalar orqali olinadi:
4HCl + MnO₂ = Cl₂ + MnCl₂ + 2H₂O
4HCl + PbO₂ = Cl₂ + PbCl₂ + 2H₂O
16HCl + 2KMnO₄ = 5Cl₂ + 2MnCl₂ + 2KCl + 8H₂O
6KCl + K₂Cr₂O₇ +7H₂SO₄ = 3Cl₂ +Cr₂(SO₄ )₃ + 4K₂SO₄ +7H₂O
Xlor sarg’ish- yashil, o’tkir hidli, zaharli gazdir. Havodan 2,5 marta og’ir, 1 hajm suvda 2,3 hajm xlor eriydi. 0⁰Сda, 400 kPa bosimda suyuqlanadi, ρ=1,57 g/sm³, t_suyuq=-34⁰С, t_qay=-101⁰C. Xlorli suv sovitilsa Cl₂·6H₂O, Cl₂·8H₂O tarkibli kristallogidratlar hosil bo’ladi. Xlor kimyoviy faol bo’lgani uchun metallar va metallmaslar bilan reaksiyaga kirishadi. Masalan:
2Al + 3Cl₂ = 2AlCl₃ + 1405 kDж
2Fe + 3Cl₂ = 2FeCl₃ + 804 kDж
2P + 3Cl₂ = 2PCl₃, 2P + 5Cl₂ = 2PCl₅
Si + 2Cl₂ = SiCl₄ + 185 kDж, H₂ + Cl₂ = 2HCl + 185kDж
Xlor kislorod, azot va inert gazlar bilan reaksiyaga kirishmaydi, lekin xlor ko’pchilik murakkab moddalar bilan reaksiyaga kirishadi. Masalan:
CH₃ -CH₃ +Cl₂ ↦ CH₃ -CH₂Cl + HCl
CH2 = CH2 +Cl2 ↦ CH2Cl -CH2Cl
Xlor qizdirilganda o’zidan keyingi turgan galogenlarni birikmalaridan siqib chiqaradi:
Cl₂ + 2HBr = 2HCl + Br₂
Cl₂ + 2NaBr = 2NaCl + Br₂
Cl₂ + 2HJ = 2HCl + J ₂
Cl2 + 2KJ = 2KCl + J 2
Xlor suv bilan reaksiyaga kirishib, xlorid va gipoxlorit kislotalarni hosil qiladi:
Cl₂ + H₂O ↔ HCl+ HClO-25kDж
Xlorning vodorodli va kislorodli birikmalari
Vodorod xlorid laboratoriya sharoitida osh tuziga konsentrlangan H₂SO₄ ta'sir ettirib olinadi:
NaCl + H₂SO₄ = HCl + NaHSO₄
NaHSO₄ + NaCl = HCl + Na₂SO₄
Sanoatda esa xlor va vodorod gazlarini yoqib olinadi:
H₂+Cl₂ =2HCl. Vodorod xlorid o’tkir hidli rangsiz gazdir, havodan 1,3 marta og’ir, 0⁰С da 1 hajm suvda 500 hajm vodorod xlorid erib, xlorid kislotani hosil qiladi. Xlorid kislota rangsiz suyuqlik bo’lib, nam havoda tutaydi, konsentrlangan eritmasi 37% -li bo’lib, zichligi 1,19 g/ sm³ga tengdir.
Xlorid kislota kuchli kislota bo’lgani uchun metallar, asosli oksidlar, asoslar va ba'zi tuzlar hamda gazlar bilan reaksiyaga kirishib, xlorid kislota tuzlarini hosil qiladi.
Xlorid kislota tuzlari. Xlorid kislota me'da shirasi tarkibida bo’lib, u ovqat hazm qilish, fermentlar faoliyatini me'yorida ushlab turishga xizmat qiladi. Natriy xlorid- NaCl osh tuzi qonning osmotik bosimi doimiy bo’lishini hamda eritrotsitlar faoliyatining me'yorida saqlanishini ta'minlaydi. Kaliy xlorid-KCl kaliyli o’g’it, bariy xlorid- BaCl₂∙2H₂O qishloq xo’jaligida insektitsid (zararli hashoratlarga ishlatiladigan kimyoviy moddalar) modda sifatida, simob (II)- xlorid- HgCl₂- urug’larni dorilashda, rux xlorid- ZnCl₂ -yog’och materiallarini dizenfeksiya qilishda, alyuminiy xlorid- AlCl₃ Fridel-Krafts reaktsiyasi uchun katalizator sifatida, kumush xlorid- AgCl fotografiyada, kalsiy xlorid- CaCl₂ tibbiyotda ishlatiladi.
Xlorning kislorodli birikmalari. Xlor bilan kislorod bevosita birikmaydi, lekin bilvosita yo’llar bilan xlorning Cl₂O(I)- oksid, ClO₂- xlor (IV)- oksid, Cl₂O₆-xlor (VI), Cl₂O₇-xlor (VII)-oksidlari olingan. Xlor(I)- oksidi yoki gipoxlorit angidridi, sarg’ish - jigar rang, qo’lansa xidli, gazdir. U salgina isitilsa yoki biror moddaga tegib ketsa darxol portlaydi. Simob (II)- oksidiga 0⁰С haroratda xlor ta'sir ettirib olinadi, xona haroratida esa parchalanib ketadi:

Xlor (I)- oksidi ishqorlar, suv bilan reaksiyaga kirishib gipoxlorit kislotasini va uning tuzlarini hosil qiladi:
Cl₂O + H₂O = 2HClO
Cl₂O + 2NaOH = 2NaClO + H₂O
HClO- kuchli oksidlovchi, ammo kuchsiz kislotadir. Suvli eritmalarida barqaror bo’lib, uzoq vaqt saqlansa parchalanib ketadi. Gipoxlorit kislota va uning tuzlari qizdirilganda xlorat kislota va uning tuzlari hosil bo’ladi:

Xlor (IV)- oksidi sabzi rangli, o’tkir hidli beqaror, portlovchi gazdir. Xloratlarga qaytaruvchilar ta'sir ettirib olinadi:
2KClO₃+SO₂+H₂SO₄ =2ClO₂+2KHSO₄.
ClO₂ ga to’g’ri keladigan kislota olinmagan, lekin u suv bilan birikib, xlorit- HClO₂ va xlorat- HClO₃ kislotalarni hosil qiladi:
2СlO2 + H₂O = HClO₂ + HClO₃
Xlorit va xlorat kislotalar suvli eritmalarida mavjud bo’ladi. Xlor (IV)- oksidi ishqorlar bilan reaksiyaga kirishib, xlorit va xlorat kislota tuzlarini hosil qiladi:
2ClO₂ +2KOH = KClO₂ + KClO₃+ H₂O
Xlorat kislota va uning tuzlari qizdirilganda parchalanib perxloratlarni hosil qiladi:

Xlor (VI)- oksidi Cl₂O₆ havoda tutaydigan to’q qizil suyuqlik, yonuvchi moddalarga tegsa darhol portlaydi. Xlor (IV)- oksidini ozon yordamida oksidlab olinadi:
2СlO2 +2O3 =Cl2O6 +2O2
Cl₂O₆ ga muvofiq kislota olinmagan, ammo u suv bilan birikib xlorat va perxlorat kislotalarni hosil qiladi:
Сl2O₆ +H₂O= HClO₃ +HClO₄
Xlor (VII)- oksidi rangsiz moysimon suyuqlik bo’lib, xlorning boshqa oksidlariga qaraganda beqaroroqdir. Xlorat kislotani fosfor oksidi yordamida suvsizlantirib olinadi:
4HClO₄ + P₄O₁₀ = 2Cl₂O₇ +4HPO₃
Xlor (VII)- oksidi suv bilan reaksiyaga kirishib, perxlorat kislotani hosil qiladi:
Cl₂O₇ + H₂O = 2HClO₄
Perxlorat kislotasi suvli eritmalarida eng kuchli kislota hisoblanadi. Xlorni kislorodli kislotalarining oksidlanish darajasi ortishi bilan barqarorligi ortib boradi, lekin oksidlovchilik xossalari kamayib boradi.
HClO → HClO₂ → HClO₃ → HClO₄