Z. A. Sulaymonova biofaol moddalar kimyosi

Oddiy qora zira (Carum carvi) soyabonguldoshlar Umbelliferae oilasiga kiradi. Ikki yillik, bo‘yi 30-80 sm ga yetadigan o‘t o‘simlik. Birinchi yili ildizidan ildizoldi barglar, ikkinchi yili esa ildizoldi barglar hamda poya o‘sib chiqadi. Mevasi - cho‘ziq qo‘shaloq pista. Iyun-iyul oylarida gullaydi, mevasi iyul- avgustda pishadi.
Geografik tarqalishi. O‘rmonlarda, o‘rmon chetlarida va o‘tloq yerlarda yovvoyi holda o‘sadi. Asosan Ukraina, Belorus, Rossiyaning Yevropa qismining o‘rmon va o‘rmon cho‘l zonalarida, Sibirning janubida, Kavkaz va O‘rta Osiyoning tog‘li tumanlarida uchraydi. Rossiya, Ukraina, Belorus respublikalarida o‘stiriladi.

Kimyoviy tarkibi. Meva tarkibida 3-7% efir moyi, 14-22% yog‘, 20-23% oqsil moddalar, flavonoidlar (kversetin va kemferol) hamda oshlovchi moddalar bo‘ladi. Efir moyi maydalangan mevadan suv bug‘i yordamida haydab olinadi. Qora ziraning efir moyi sarg‘ish suyuqlik bo‘lib, zichligi 0,905- 0,915; refraksiya soni 1,4840-1,4890.

10-rasm. Carum carvi - oddiy qora zira

Moy tarkibida 50-60% karvon, 40-50% limonen, 40-70% karvakrol, digidrokarvon va digidrokarveol birikmalari bo‘ladi. Qora zira mevasi oziq-ovqat, parfyumeriya va boshqalarda ham katta ahamiyatga ega.
Dorivor preparatlari. Qora zira mevasi, efir moyi (qandga 1-3 tomchi tomizib iste’mol qilinadi) va meva suvi. Mevasi me’da yig‘malari - choylari tarkibiga kiradi.

0. Tarkibida alkaloidlar bo‘lgan dorivor o‘simliklar

Bangidevona (Datura stramonium) ituzumdoshlar - Solanaceae oilasiga kiradi. Ko‘p yillik (o‘stiriladigani bir yillik), bo‘yi 60-150 sm ga yetadigan o‘t o‘simlik. Poyasi tik o‘suvchi, yashilroq yoki qizg‘ish-binafsha rangli, sertuk, ayrisimon shoxlangan. Bargi oddiy, bandli, kulrang - yashil, tuxumsimon yoki cho‘ziq - tuxumsimon, o‘tkir uchli, tekis qirrali yoki cheti bir oz o‘yilgan va poyada ketma-ket joylashgan bo‘lib, boshni aylantiruvchi yoqimsiz hidi bor. Gullari yirik, oq, faqat bir kecha gullaydi. Mevasi - ko‘p urug‘li, sharsimon, kulrang - yashil yoki qo‘ng‘ir rangli va tikanli ko‘sakcha. Meksika bangidevonasi iyul - oktabr oylarida gullaydi, mevasi avgust oyidan boshlab pishadi. O‘simlikning hamma qismi zaharli.

Geografik tarqalishi. Vatani Markaziy va Janubiy Amerika. Poltava va Chimkent viloyatlarida, Krasnodar o‘lkasida, Qrimda va Moldova respublikasida o‘stiriladi. Kimyoviy tarkibi. O‘simlikning hamma qismida (bargida 0,23-0,39%, poyasida 0,15- 0,24%, ildizida 0,21-0,46%, mevasida 0,76- 0,83%, urug‘ida 0,83%) alkaloidlar bo‘ladi.