‘z b b ton respublikasi oliy va ‘rta vlaxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

y o k i f o r m a l ta l i m i  ’h i k u c h a y t i r i s h d a n i b o r a t B u n g a y a q i n f i k r i a m i A . D i s t e i v e i g
o ' z i n i n g “ N e m i s o ' q i t u v c h i l a r i g a q o ' l l a n m a ” s i d a ( 1 8 5 0 ) h a m b a y o n q i l g a n
e d i .
T a ’l i m m a z m u n i f o r m a l n a z a r i y a s i o ' q i t u v c h i l a r i n i n g x i z m a t l a r i s h u n d a
e d i k i , u l a r t a ’l i m o l u v c h i l a m i n g q o b i l i y a t i , b i l i s h g a q i z i q i s h l a r i , u l a m i n g
d i q q a t i , x o t i r a s i , t a s a w u r i , t a f a k k u r i n i o ' s t i r i s h z a r u r l i g j g a d i q q a t n i q a r a t d i l a r .
B u n a z a r i y a n i n g o j i z l i g i e s a u l a m i n g t a ’l i m d a s t u r l a r i d a k o ' p r o q k o ' i g a z m a l i
p r e d m e t l a r i ( t i l , m a t e m a t i k a ) n i n g a k s e t g a n l i g i d a e d i .
H a r i k k a l a n a z a r i y a K . D . U s h i n s k i y t o m o n i d a n q a t t i q t a n q i d q i l i n d i . U
s h u n d a y y o z g a n e d i : “ A q l n i n g f o r m a l r i v o j l a n i s h i b u m u h i m b o ' l m a g a n
b e l g i , c h u n k i a q l h a q i q i y r e a l b i l i m l a r d a r i v o j l a n a d i ” ( K . D . U s h i n s k i y ,
A s a r l a r t o ' p l a m i . 8 - j i l d , 6 6 1 - b . )

---

K.D. Ushinskiy fikriga, maktab insonni bilimlar bilan boyitishi va ayni 
zamonda bu boylikdan foydalanishni o‘igatishi lozim. U didaktik formalizm 
va didaktik materializm birligi g'oyasini yoqlab chiqdi.
XIX va XX asr oralig'ida AQShda didaktik utilitarizm konsepsiyasi 
paydo bo'ldi. Bu g'oya amerikalik pedagog Dj. Dyuiga tegishlidir. Yevropada bu 
yo'nalish bo'yicha taniqli nemis pedagogi R. Kershenshteyn fikr bayon 
qilgan.
Dj. Dyuining aytishicha, alohida olingan o'quv fanlari mazmuni orasidagi 
aloqalaming manbai ta’lim oluvchilaming individual va ijtimoiy faoliyati 
hisoblanadi. Bu faoliyat turlari optimal dastumi o'quv fanlarining ketma- 
ketligi va uzviyligi asosida emas, balki o'quvchining erkinligida, uning tajribalari 
bilan bog'langan xulqining yangi munosabatlari va tiplarini shakllantirish 
asosida ta’minlaydi.
Didaktik utilitarizm amerika maktablarining ham ta’lim mazmuniga, 
ham o'quv ishlari metodlariga kuchli ta’sir etdi. Buning natijasi o'laroq 
ta’lim oluvchilatga maksimal darajada erkinlik berildi. Jumladan, majburiy va 
fakultativ fanlar sifatida ajratilgan o'quv fanlarini tanlab o'qitishga ijozat 
berildi. O'quv-taibiya jarayoni o'quvchilaming individual talablari (tanlovlari)ga 
moslashtirildi.
Polshalik olim V. Okun funksional materializm deb nomlanuvchi ta’lim 
mazmuni nazariyasini ishlab chiqdi. Bu nazariya asosida esa bilimning faoliyat 
bilan integral aloqasi qoidasi yotar edi. Bu nazariyada jamiyatning ta’limga 
qo'yiladigan talablari va o'quvchilaming individual tanlovlari birligi sezilib 
turadi.
50-yillar o'rtalarida dasturiashtirilgan ta’limning yuzaga kelishi munosabati 
bilan ta’lim mazmunining operatsional strukturizatsiya nazariyasi ishlab 
chiqildi. Bu nazariya qay tarzda o'qitish kerak degan savolga javob berishga 
qaratilgan. Bu nazariya tarafdorlari o'quv fanlari mazmuni va ular orasidagi 
bog'lanishni sinchiklab tahlil qilish zarurligini uqtiradilar. Bu tahlil 
programmalashtirilayotgan matnni oldindan aniq va konkret belgilash 
imkonini beradi.
1.2.2. Ta’lim