‘z b e k I s t n r e s p u b L 1k a s I o L iy va ‘rta m a X s u c ta’l I m V a zir L ig I

Nazorat savollari
7. 
Bug ‘ qozonining asosiy vazifasi nimadan iborat?
2. Issiqlik elektr stansiyalarida ishlatiladigan bug‘qozonlarining turlarini 
aytib bering.
3. Bug' qozonining ekonomayzeri nimaga xizmat qiladi?
4. B u g ‘ qizdirgich b u g ‘ qozon in in g q a y s i qism ida jo y la sh g a n ?
5. Yoqilg'ining yonish jarayoni bug‘ qozonining qaysi qismida amalga 
oshiriladi?
181
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

XXI B O B . B U G 4 T U R B IN A L A R I
69-§ . Bug6 turbinalari va ularning ishlash prinsiplari
Bizga m a ’lumki, elektr energiya ishlab chiqarish jarayoni m urakkab 
b o ‘lib, u issiqlik elektr stansiyalarida, gidroelektr stansiyalarda atom elektr 
stansiyalarida amalga oshiriladi. Issiqlik elektr stansiyalarining ishlash 
jarayonini misol qilsak, u yerda ishchi jism b o ‘lgan suv b u g ‘ining issiqlik 
energiyasi mexanik energiyaga aylanishi hisobiga elektr energiyasi hosil 
b o ‘ladi. Bu esa turbogeneratorlarda amalga oshiriladi. Demak, turbinaning 
vazifasi ikkita ketma-ket jarayondan tashkil topgan b o ‘lib, biri — b u g ‘ning 
issiqlik energiyasini kinetik energiyaga, ikkinchisi — kinetik energiyani 
mexanik energiyaga aylantirib beradi. Turbina stator va rotor qismlariga 
b o £linadi. Stator bu — q o ‘zg‘almas qism b o ‘lib, unda soplo y o ‘naltiruvchi 
p a r r a k l a r , t a q s i m l o v c h i d ro s s e l q u r i l m a , t e z l i k l a r r e g u l y a t o r i ,
podshipniklar, reduktor, m oy nasosi va boshqalar joylashgan. R o to r bu
— q o ‘zg‘aluvchan qism b o ‘lib, unda val disk bilan birga qo'yilgan b o ‘lib 
ishchi parraklar esa unga o ‘rnatilgan.
Turbina ikki turga b o ‘linadi:
1
) aktiv turbina;
2
) reaktiv turbina.
65-rasm. a) aktiv turbinadagi jarayon; b) reaktiv turbinadagi jarayon
Aktiv turbinalarda h a m m a ishlatishi m um kin b o ‘lgan issiqlik soploda 
amalga oshadi, y a ’ni soploda bosim oxirgi bosimgacha kamayadi, ishchi 
parraklarda esa o ‘zgarmaydi. Tezlik soploda ortadi, so‘ngra parraklarda 
sekin-asta kamayadi (65,a-rasm).
Reaktiv turbinalarda esa ishlatish m um kin b o ‘lgan issiqlikning bir 
qismi soploda, qolgan qismi esa ishchi parraklarda amalga oshiriladi 
(65,b-rasm).
182
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Aktiv turbinaning ishlash prinsipini k o ‘rib chiqamiz. Bug‘ qozonida 
su v n in g q ay n a sh i n a tija s id a hosil b o ‘lgan o ‘ta qizigan b u g ‘ b u g ‘ 
xarakatlanuvchi quvurlar yordamida b u g ‘ni taqsimlovchi drossel qurilma 
(drossel klapani)siga kelib tushadi. U yerdan bug‘ turbinaning asosiy 
elementi b o ‘lgan soploga kelib tushib, bu yerda bug‘ning bosimi kamayib 
tezligi ortadi (ya’ni issiqlik energiyasi kinetik energiyaga aylanadi). Shunday 
katta tezlik bilan bug‘ soplodan chiqib turbinaning valiga o ‘rnatilgan ishchi 
parraklarga uriladi va natijada parraklar aylana boshlaydi, y a ’ni harakat 
sodir b o ‘ladi, kinetik energiya mexanik energiyaga aylanadi.
Turbinaga kelayotgan b u g ‘ning boshlang‘ich bosimi — Po soplodan 
cliiqayotgan bug‘ning bosimi — P t tezligi esa 
ga teng b o ‘ladi.
Bug
4
turbinaning birinchi p o g ‘onasidan uning q o kzg‘almas qism ida 
joylashtirilgan yo‘naltiruvchi parraklar yordam ida ikkinchi p o g ‘onaga, 
s o ‘ngra keyingi pog‘onalarga o ‘tib harakatini davom ettiradi.
64-rasmda uchta tezlik pogonasiga ega bulgan aktiv turbinaning chizm a 
tasviri keltirilgan. Bug‘ P o bosim bilan soploga yuboriladi. Bu yerda 
uning potensial energiyasi kinetik energiyaga aylantiriladi. C ; tezlik bilan 
soplodan chiqib, bug‘ birinchi q ato r ishchi parraklarga kelib tushadi, bu 
yerda uning kinetik energiyasi ishga aylanadi. Shunda uning y o ‘nalishi 
o ‘zaradi. C
2
tezlik bilan birinchi p o g ‘ona ishchi parraklaridan chiqib, 
bug‘ birinchi qator yo‘naltiruvchi parraklarga kelib tushib, o ‘z y o ‘nalishini 
o ‘zgartiradi va ikkinchi q ato r ishchi parraklarga kelib tushadi.
S o ‘ngra b u g ‘ u yerdan ikkinchi q a to r y o ‘naltiruvchi parraklarga kelib 
tushadi, u n d a n chiqib uchinchi q a to r ishchi parraklarga y o ‘naladi va 
harakat davom etadi. Turbinaning uchinchi pogonasidan chiqqayotganda 
b u g ‘ ju d a katta b o ‘lmagan tezlikka ega b o ‘ladi.