‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I o liy va ‘rta m a X s u s ta’l im V a zir lig I m. P. Boltabayev, M. S. Qosimova

Г. Л . Б а г и е в и др.
М аркетинг. Учебник. — С П б.: П итер, 2008. — С83.

---

M arketing tadqiqotlarining eng m uhim bosqichlaridan biri 
tadqiqot rejasini ishlab chiqish hisoblanadi. Bunda tadqiqot uchun 
zaru r m a ’lum otlar va axborotlarni to'p lash m anbalari, uslublari, 
qurollari, tanlov o 'tkazish tartiboti va rejalari tuziladi. T adqiqot 
asoslanadigan m a ’lum ot va manbalardan bir necha m arotaba tegishli 
sohalarda foydalanish, ularni qayta ishlash m um kin.
M arketing tad qiqo tida kuzatish, eksperim ent, so ‘rov, guruhli 
bahslar eng ko ‘p qoMlaniladigan uslublar hisoblanadi. H ar bir 
uslub tadqiqotning tegishli bosqichlarida samarali axborot to ‘plash, 
uni qayta ishlash, texnika vositalaridan sam arali foydalanishni 
nazarda tutadi. M asalan, yuqorida keltirilgan radio telefonli va bort- 
kompyuterli avtomobilga boshlang‘ich talabni baholash tadqiqotini 
olib ko‘raylik. Kuzatish uslubi vositasida xaridorlarning joriy davrda 
va avtom obil bozoridagi m unosabatlari, k o ‘nikm alarini baholash 
m um kin. So'rov uslubida esa aniq bir xaridorning «yangi jihozlarga» 
qiziqishlari, ulaiga qo'yadigan talab va istaklami baholash m um kin. 
Eksperim ent uslubida esa sinov tarzida avtom obillarning kichik 
partiyasini bozorda sotib, xaridorlar holatlarini kuzatish m um kin.
T adqiqot rejasini ishlab chiqishda uslubiy jih a td a n o ‘zaro 
boliqlik, aniqlik, takrorlanm aslik, davriy uzluksizlik ta ’m inlanishi 
lozim. Reja quyidagi savollaiga javob berishi lozim.
1. Q anday m a ’lum o tlar to 'p lan ish i kerak?
2. M a’lum otlam i kim to ‘playdi?
3. Kim va nim a xususida izlanish olib borishi lozim?
4. M a’lum otlam i t plashda qanday uslublar q o 'llan ilad i?
5. M a’lum otlar qanday shaklda va qanday m uddatlarda taqdim
etiladi?
6. M a’lum otlam i to'plash qachon va qayerda am alga oshiriladi?
7. M a’lum otlarni to 'p lash uch un qanday xarajatlar k o 'zd a 
tutiladi?
U shbu savollarga javob topish asosida ta d q iq o t rejasining 
izchilligi, m azm unan va m antiqan bog'liqligi ta ’m inlanadi. Bu o 'z
navbatida tadqiqotning keyingi bosqichlarida sodir bo'lishi m um kin 
bo'lgan kamchilik va xatoliklaming vujudga kelishiga yo'l qo'ymaydi. 
M a ’lum otlam i to 'p lash bosqichi tasdiqlangan reja asosida am alga 
oshirilishi bilan bir q atorda, texnik vositalar y o rdam ida ularni

---

qayta ishlash, tayinli tartibga solish vazifasini ham bajaradi. Chunki 
jam lanadigan m a’lum otlar qayerda va qachon amalga oshirilishiga, 
ulardan sam arali foydalanish im koniyatlarini kengaytirishga katta 
e ’tibor beriladi.
4.4. Kichik biznes va tadbirkorlik faoliyati uchun 
marketing dasturini ishlab chiqish
T o r m a’noda m arketing dasturi (biznes reja) hujjat bo'lib, 
korxonaning bozorda aniq faoliyat ko‘rsatish tamoyilini ifodalaydi. 
Kengroq m a ’noda esa m arketing dasturi korxona im koniyatlarini 
b ozor talablariga moslashtirishga yo'naltirilgan tahlil, rejalashtirish 
va nazorat qilish jarayoni deb qaraladi. M arketing dasturlari qisqa 
m uddatli (bir yilgacha), o 'rta m uddatli (5 yilgacha) va uzoq 
m uddatli (10 yilgacha va un dan ko'proq) b o 'lad i. U lar um um iy 
shaklda yoki korxonaning maxsus faoliyatlariga m o'ljallangan 
bo'lishi mum kin.
M arketing dasturi bu korxonaning um um xo'jalik faoliyatini 
direktiv rejasini tuzish uch u n strategik tavsiyanom a va yuqori 
boshqarish b o 'g 'in i uchun qaror qabul qilishning asosidir. M arke­
ting dasturining asosiy m azm uni korxonani o'tgan davrdagi faoliyat 
natijalari bo'lib, unda maqsadli bozor rivojlanishining qisqa tahlili 
va bashorati, firma rivojlanishining asosiy maqsadi, bozordagi xulq- 
atvorining strategik yo'li, tovar, narx, sotish va rag'batlantirish 
siyosatlarining c h o ia-tad b irlarin i, m arketing tadqiqotlari m az­
m uni, xarajatlar sm etasi, m arketing harakatlari sam aradorligini 
oldindan baholash, m arketing dasturini am alga oshirish b o 'y ich a 
nazorat chora-tadbirlari va harakatlari beriladi.
M arketing dasturi m arketing kompleksi tadqiqotlari va firm a- 
ning im koniyatlarini baholash asosida tuziladi. D astur tavsiyali 
xarakterga ega b o 'lsa-d a , kom paniyani strategik rejalashtirishda 
zarur bosqich sifatida ko'riladi. Firm alar faoliyatining zam onaviy 
sharoitda m arketing dasturi kom paniyaning yuqori boshqaruv 
b o 'g 'in i Goriy rejalashtirish, direktiv rejalar, strategik dasturlar, 
strategiyani tanlash) darajasida asoslanib, boshqaruv qarorlarini 
qabul qilish u ch u n zarurdir.

---

M arketing dasturining strategik yo'nalishi bozordagi mavqei 
va korxona holatining bog'liqligiga ko'ra, o ‘z ichiga turli variantlarni 
o lad i. S tra te g iy a la r diversifikasiyasi, ta d b irk o rlik fao liy atin i 
segm entlash, hujum va him oya strategiyalari bo'lishi m um kin.
M arketing dasturini ishlab chiqarishda ko‘p variantlilik ta- 
moyillaridan foydalaniladi. Xizmatning tuzilishiga binoan marketing 
dasturi va rejasining bir necha variantlari: ikki yoki u ch , y a’ni 
m inim al, optim al va maksimal turlari bo'ladi. D asturning m inim al 
varianti, d astu m i m urakkab sharoitlarda rivojlantirish, m aksim al 
variantida esa yaxshi sharoitlarni rivojlantirishni k o ‘zda tutadi. 
M asalan, Y aponiya firmalari marketing dasturi va rejasining m in i­
mal variantini nazarda tutib, uni amalga oshirishda haqiqiy muvaf- 
faqiyatga ijtim oiy va iqtisodiy ham da psixologik sam arani olishni 
maqsad qilib erishadi. Shuningdek, dastum ing o ‘rtacha yoki optimal 
variantlari keng tarqalgan.
Quyidagi 4 .4.1-rasm da m arketing dasturi m ajm ui jarayoni 
keltirilmoqda.