З. Т. Нишанова д. С. ҚАршиева экспериментал психология

Ички валидлик боғлиқ бўлмаган ўзгарувчининг бошқа омилларга нисбатан боғлиқ ўзгарувчига таъсири меъёрини ифода этади, бошқача қилиб айтганда, тажриба натижари (боғлиқ ўзгарувчининг ўзгариши) боғлиқ бўлмаган ўзгарувчининг ўзгариши сабабли экани эҳтимоли қачалик катта бўлган сари, ички валидлик шунчалик юқори бўлади.
Тажриба ташқи реалликни такрорлаб кўрсатиши керак. Ташқи реалликни тўла такрорлайдиган тажриба тўла мос келувчи тажриба деб аталади. Албатта ҳақиқатда ҳам тўла мосликка эришиб бўлмайди. Тажриба-синов амалларининг ҳақиқатга мослиги тажрибанинг ташқи валидлигини ифода этади.
Тажрибада ҳисобга олиниши талаб этиладиган қўшимча ўзгарувчилар ташқи валидликка таъсир кўрсатади. Агарда тажриба синовлари натижалари ишончлилиги ички валидликка боғлиқ бўлса, натижаларни лаборатория шароитидан ҳақиқий жараёнларга кўчириш ва уларни реалликнинг бошқа соҳаларига умумлаштирилади ва ташқи валидликка боғлиқ бўлади. Назария ва реалликнинг боғлиқлиги реаллик назарияси мослигида ва унинг таҳминлари тўғрилигида акс эттирилади.
V.ИЛМИЙ БИЛИШНИНГ ШАКЛЛАРИ
5. 1. Ғоя
Тадқиқотчи ўзи тадқиқ этаётган предмет ёки ҳодисаларни ўрганишда илмий билишнинг турли методларидан фойдаланиш асосида маълум янги билимларни ҳосил қилади. Бу янги билимлар ўзларининг пайдо бўлишидан, то инсониятнинг назарий билимлари тизимлари – фанларга кириб келишгача, ҳар хил кўринишларда бир қанча тараққиёт босқичларини босиб ўтади. Илмий тадқиқот асосида пайдо бўлган янги билимларнинг ривожланишидаги турли кўринишдаги бу босқичлар илмий билишнинг шакллари дейилади. Илмий билиш бундай шаклларининг асосийларини илмий ғоя, муаммо, фараз, назария ва илмий олдиндан кўришлар ташкил қилади.
Илмий ғоя илмий билишнинг биринчи шаклидир.
Ғоя - бу тадқиқот мақсадини, унинг йўналиши ва моҳиятини ифодалайдиган илмий билиш шаклидир. Ғоя ўз табиатига кўра бирор фикрдир, у тадқиқотчи миясида унинг амалий ва назарий фаолияти асосида пайдо бўлиб, борлиқнинг тўғри ёки хато инъикосидир.
Илмий билишда ғоя муҳим роль ўйнайди. Маълум бир ғоя туғилмагунча, бирор соҳада тадқиқот олиб бориш мумкин эмас. Ҳар бир ғоя маълум бир тайёргарлик, маълум мушоҳада асосида, маълум бир соҳада фикр юритиш натижасида пайдо бўлиб, унда тадқиқотчининг амалий ва назарий тажрибалари умумлашган бўлади. Ғоялар прогрессив ва реакцион ғояларга бўлинади. Прогрессив ғоялар илмий билишни ривожлантиришга хизмат қилса, реакцион ғоялар унга тўсқинлик қилади. Илмий билишда прогрессив ва реакцион ғоялар ўртасида доимо кураш кетади. Илмий билишда бир қатор ғоялар бирикиб, бирор илмий муаммони пайдо қилиши мумкин.
Муаммо – илмий билишнинг ҳали билиб олинмаган ва ҳал қилинмаган ва ҳал қилиниши лозим бўлган билим шаклидир. Муаммо одатда тадқиқотчининг бирор тадқиқот соҳасига оид янги фактларни тўплаган, лекин бу фактларни ўзидаги эски билимлари билан изоҳлаши мумкин бўлмаганда, бу фактлар эски билимлар тизимига сиғмай, ўзларининг янгича баёнини талаб қила бошлаганда туғилади. Муаммонинг туғилиши ва қўйилиши илмий билиш жараёнининг энг муҳим моментларидан биридир. Муаммони қўйиш – илмий билишда ишнинг ярмини ҳал қилиш демакдир.
Кундалик ҳаётда муаммони кўпинча савол ёки бирор масала билан аралаштириб қўллашади. Илмий билишнинг шакли сифатида муаммо савол ва масалалардан фарқ қилади. Қийин муаммони энг қийин, энг мураккаб масала ёки саволдир, дейишади. Муаммо савол ёки масала билан, савол ёки масала муаммо билан боғлиқ бўлиши мумкин. Лекин савол ёки масала муаммо эмас. Савол ёки масаланинг ўзига хос хусусияти, муаммонинг ҳам ўзига хос жиҳатлари бор. Савол ёки масаланинг ўзига хос хусусияти шундаки, саволга жавоб бериш, масалани ечиш доимо олдинги билим асосида амалга ошади. Муаммода бундай эмас. Муаммони олдинги ҳосил қилинган билимлар доирасида туриб ҳал қилиб бўлмайди. Бунинг учун янги фактлар, маълумотлар тўплаш, уларни янгича изоҳлаш, шу пайтгача мавжуд бўлган эски билим доирасидан чиқиш талаб қилинади.
Муаммолар ҳам ғоялар каби, ҳақиқий ва сохта (ёлғон) муаммолардан иборат бўлади. Хақиқий муаммолар илмий далил ва фанларнинг қонунларидан келиб чиқса, сохта муаммолар илмий далиллар ва фан қонунларига зид келади.
Илмий билиш жараёнида бир муаммо бир қанча муаммоларни келтириб чиқариши мумкин. Илмий билиш жараёнида муаммоларни ҳал қилишда кўплаб фаразлар пайдо бўлиши мумкин.
Фараз – текширилаётган, ўрганилаётган предмет ёки ҳодиса тўғрисида илгари сурилган, илмий жиҳатдан асосланган, илмий факт ва маълумотларга зид бўлмаган, лекин ҳақиқатда ҳали исботланмаган илмий билиш шаклидир.
Илмий билиш жараёнида кўплаб фаразлар пайдо бўлиши мумкин, улар бир-бирини тўлдирувчи, бир-бирига зид, бир-бирига қарама-қарши, бир-бирини инкор қилувчи фаразлар бўлиши мумкин.
Умуман олганда илмий билишнинг, ривожланиши фаразларнинг пайдо бўлиши, уларнинг исботланиши ёки рад қилиниши ва яна янги фаразларнинг пайдо бўлиши асосида содир бўлади.
Фаразлар тадқиқотчини доимо маълум изланишга йўналтиради, унинг эътиборини нимага қаратиши, нимани излашини аниқлаб беради, унга ўз соҳасида бирон бир янгилик қилиш ёки яратишда ёрдам беради. Фаразлар, образли қилиб айтганда тадқиқотчининг доимий иш қуролидир. Илмий билишда пайдо бўлган тахминлар кейинги тадқиқотларда текширилиб, уларнинг ҳақиқатлиги тасдиқланади ёки хатолиги исботланиб рад этилади. Фаразни рад этиш учун унинг хатолигини исботловчи биргина илмий факт кифоядир. Фаразнинг ҳақиқатлиги исботланса, бундай фараз назарияга айланади.