Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti filologiya fakulteti
Milliy mentalitet va adabiyotda ota obrazi
Download 0.81 Mb. Pdf ko'rish
|
jahon adabiyoti va ozbek adabiyotida ota talqini
|
1.Milliy mentalitet va adabiyotda ota obrazi.
,,Bu yorug’ dunyoda hayot bor ekan – oila bor.Oila bor ekan – farzand atalmish bebaho ne’mat bor.Farzand bor ekan, odamzod hamisha ezgu orzu va intilishlar bilan yashaydi.” 1
Yurtboshimiz farzand tarbiyasi omilini mentalitet o`zgarishlari bilan chambarchas hodisa ekanligiga urg`u beradilar va hayot, voqelikning mentalitetni o`zgartirishi xususida alohida to`xtalib, bu holat masalaning bir jihati ekanligini, ayni chog`da mentalitetning o`zi ham hayotni o`zgartirishga qodir kuch ekanligini ta’kidlaydi. Hozirgi paytda ijtimoiy jarayonlar tahlilidan kelib chiquvchi muhim saboqlardan biri ham mentalitet orqali o`zgarishlarga erishish, uning mazmun mohiyatiga ta’sir ko`rsatishdan iboratdir. “Agar mentalitetni atrofimizdagi hayot tarzining mahsuli sifatida qabul qilsak, uning ikkinchi jihati shundaki, deb alohida ta’kidlaydi yurtboshimiz, –“Hayotning o`zi ham, uning o`zgarishlari ham odamzot tafakkurining o`zgarishi bilan chambarchas bog`liq”. 2
o`zgarayotgan muhit ta’sirida yemirilib ketmasligi xususida fikr yuritib, bunday inqirozlardan saqlovchi kuch insoniylik ekanini asoslab berdi. Insoniylik mohiyati sifatida shaxs va jamiyatning barcha jihatlariga ruh bag`ishlaydi, unga jonlilik, tiriklik, yaratuvchanlik ruhini singdirib turadi. Xullas, milliy mentalitetga asoslangan bugungi faol shaxs falsafasi yangilanayotgan borligimiz ruhiga ayni muvofiq barkamol shaxs, har tomonlama rivojlangan inson, zukko, dono, yaratuvchi, bunyodkor, bag`rikeng, sahovatli, ochiq yuzli, istarali odamni tarkib topdirish vazifasini dolzarb masala sifatida kun tartibiga qo`ydi.
1 Каримов И.А. Ватан ва халк мангу қолади,Тошкент ,Алишер Навои номидаги Ўзбекистон Миллий кутубхонаси, 2010-йил, 91-бет 2 Internet ma’lumoti.Google.uz. 8 Mana necha asrlardan buyon o`zbeklarning milliy mentaliteti va adabiyoti hamjihatlikda, bir-birini to`ldirgan holda rivojlanib kelmoqda. Adabiyotimizning har bir jabhasida milliy mentalitetimizning uchqunlarini ko`rishimiz mumkin. O`zbek adabiyoti mana shu mentalitet zamirida esa juda ko`p oily qadriyatlar ichida milliyligimizning bir ifodasi bo`lmish ota-onani hurmat qilish, ularning rozi- rizoligi bilan ish ko`rish alohida ahamiyat kasb etadi. Bu badiiy adabiyotda ham o`z aksini topgan. Chunki adabiyot hayotni ko`rsatib berish orqali odamlarga ibrat bo`la oladi. ,,Mentalitet – fransuzcha mentalite aqliy, ruhiy, ma’naviy yetuklik, aql yo’nalishi, biror ijtimoiy guruh uchun harakterli bo’lgan dunyoqarash.” 1
Oilaning fayzli, farovon bo’lishi albatta unda yashaydigan kishilar oila a’zolariga bog’liq “Insonning eng sof va pokiza tuyg’ulari, ilk hayotiy tushuncha va tasavvurlari birinchi galda oila bag’rida shakllanadi”. 2 Ular o’zaro hamjihat bo’lib yashasalar, bir maqsadni ko’zlasalar, bu honadon obod bo’ladi. Ayniqsa, oilada otaning o`rni yuqori, chunki oilaning bosh bo`g`ini bu otadir. O’zbek xalqida qadim-qadimdan oilaning boshlig’i ota hisoblanadi. Ota – oila suyanchig’i, ota – oilaning ishongan tog’i, ota – oilaning posboni. U o’z oilasi uchun qalqon, po’lat qo’rg’ondir. U misoli bir daraxtning ildizi, ildiz qurib qolsa, daraxtning shox-shabbalari ham so’liydi. U misoli bir uyning poydevoridir. Poydevor qanchalik to`g`rib bo`lsa, uning yuqori qismlari ham tekis va chiroyli bo`ladi. Badiiy adabiyot esa, mana shu poydevor va ildizlarni o`ziga xos usulda ko`rsatib beradi. Tariximizdan to hozirgi davrimizgacha otaning muqaddas ekanligini hadis- u shariflarda ham, Qur’oni Karimda ham, milliy adabiyotimizda ham qayd etib ketishgan. Masalan, Ya’qub Payg`ambarimizning o`g`li Yusufdan ayrilib ko`zlari ko`r bo`lib qolganligi haqida N.Rabg`uziyning “Qissasi Rabg`uziy” va Lutfiyning
1 .Qirg’izboyev M. O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti.-T.: Navro’z nashryoti, 2014- yil,353-bet. 2 Karimov I. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch.-T.: Ma’naviyat, 2008. 9 “Xoh inon, xoh inonma” g`azalida aytib o`tilgan. Bundan ko`rinib turibdiki, badiiy adabiyot hayotiy voqealarni ham ko’rsatib beradi. Milliy adabiyotimizda Alisher Navoiyning o`rni beqiyos. Uning “Farhod va Shirin” dostonida ham komil insonni tarbiyalagan ota obrazi turadi. Bilamizki, Navoiy yashagan temuriylar davrida toj-u taxt uchun ota va farzand, aka va ukalar o`rtasida qirg`inbarot janglar avj olgan. U bularni oldini olish uchun badiiy adabiyotdan qurol sifatida foydalangan. Alisher Navoiyning ,,Farhod va Shirin “ dostonida xoqon va Farhod munosabatlarining ruhiy kechinmalari badiiy tarzda ifoda etilgan. Doston Chin xoqonining farzandsizligi va bundan uning so`ngsiz iztiroblarga tushganligi tasviri bilan boshlangan. Xoqonning mulki Eron shoxi Faridunning davlatidan, xazinalari Xorun xazinalaridan yuz ming marta ko’p bo’lgan.Ammo falak unga farzand ato etmagan. O’zidan so’ng bir inju –bir farzand yodgor qoldirmoq tojdor uchun mislsiz baxt edi. Valaddur ul duru volid sadafdur, Sadaf ya’ni otou dur xalafdur. 1
Agar farzand inju bo’lsa, ota uni qo’ynida saqlovchi sadaf.Bunday sharafga noil bo’lmoq uchun xoqon tangriga iltijo etadi. U o’zini qurigan mevasiz daraxtga o’xshatadi: Shajarkim juz latofat shevasi yo’q, O’tun o’rnidadur gar mevasi yo’q. 2
Xoqonning iztiroblari shu darajada ediki, u o’zini gavhari yo’q dengiz, cho’g’i yo’q o’tga qiyoslardi:
1 Алишер Навоий. Фарход ва Ширин,Т.: Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашрёти, 1989-иил 26-бет, 1 ўша китоб, 27-бет. 10
Men o’ldim ul tengizkim gavhari yo’q, Va you l o’tki oning axgari yo’q. 1
ko’rsatadi: O’g’ulsizlarg’a ham aylab navoliq, Atosizlarg’a ham aylab atoliq. 2
Uning bu kabi sahovatli ishlari parvardigorga ma’qul kelib, oxir-oqibatda duosi ijobat bo’ladi, tungi oromgohida yangi bir iy tug’iladi. Ota bu dur-farzandga qarab turarkan, ko’ngli shodlikka to’ladi: Ato ul durg’a chun nazzora qildi, Sadafdek og’zi kulmakdin yoyildi. 3
Alloh uning iltijolarini ijobat qilib, o`g`il ato etadi. Unga Farhod deb ism qo`yishadi. Bir ota o’z sevgan farzandiga nimaiki ravo ko’rsa, xoqon ham o’z dilbandining kamoloti uchun barcha yumushlarni bajardi. Ilmda donishmand, hunarda tengsiz bo’lgan o’g’ilni tarbiya qildi. Shaxzoda Farhod g’amga botganida jannatmonand to’rt bog’ yaratdi. Ota o’z farzandining ko’nglini olmoq uchun toj- taxtini o`g`liga in’om etmoqqa jazm qildi. Zero, o’z farzandini jonidan ortiq sevmoq podshoxlar mushkul edi o’sha zamonda.Toj-taxt uchun kurash yo’lida ota va farzand burchlari mutlaqo unutilib har kim o’z manfaatini himoya qilardi. Mana shunday ibrat o’sha zamon kishilari uchun ham, bugungi kun kishilari uchun ham
2 ўша китоб, 28-бет, 3 ўша китоб, 28-бет.
11
namunadir. O`g`il yuksak odob va tavoze’ hamda oqilona dalillar bilan buni rad etadi.
Xoqon o’g’lini hamisha ardoqlar, kayfiyatini ko’tarishga harakat qilardi. O’z navbatida Farhod ham o’ta xushxulq ,madaniyatli bo’lib, otasiga munosib farzand bo’lmoq ilinjida dardlarini ichiga yutar edi. Farhod o`ziga o`ta talabchan bo`lgani holda, mamlakat va uning tashvishlari katta, o`zining esa kichikligi, binobarin tajribasiz g`o`r bola saltanat boshqarishni eplolmasligini bildirib, ish o`rganish, tajriba orttirishga ruxsat so`raydi. Ota esa, uning bu javobidan umrning o`tkinchiligini, uningdek farzandi bilan iftixor etishini, o`g`il otaning davomchisi ekanini o`rtaga qo`yib, ko`zi ochiqligida uni o`z taxtida ko`rishni iltijo etadi. Xullas, o`g`il yana yutib chiqadi; taxtni oladi, oladi, lekin shox bir-ikki yil inoyat qilsa, yonida hozir bo`lib, davlat ishlarini o`rgansa… Uzr qabul qilinadi. Lekin u ishq dardi oldida chorasiz edi. Otasi buni ham tushunadi.Ota duosini olgachgina murodi hosil bo’lishini bilgan Farhod tilsimni yechish uchun Yunon mulkiga safarga borishga xoqondan ijozat so’raydi: Atoliq xaqqi chun border aroda, Ijozat istaram bu mojaroda. Dag’ yo’limg’a himmat zod qilsun, Va goh-gohida duoda yod qilsun. Aning himmat bila gar bo’lsa yodi, Shak ermas topmog’im bu ish kushodi. 1
1 Алишер Навоий. Фарход ва Ширин. -Т.: Ғофур Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти, 1989-йил, 80- бет. 12
Otasi marhamat bobida benazir. Shahzodaning tiriklik gulini so’ldirmasdan, ko’ngliga ozor bermasdan bu safar uchun rozilik bildiradi. Ammo o’g’lining yomon-yaxshi kunidan xabardor bo’lib, birga borishini aytadi. Yoki Farhodning ajdahosimon otga minib, ajdaho vodiysiga brogan holatini olaylik . U ajdar bilan uchrashib, uni yengishi lozim.Farhod tuproqqa yuzini qo’yib, yig’lab, tangridan zafar tilaydi, otasining oyog’iga bosh qo’yib duo qilishini so’raydi. Otaning roziligi tangrining roziligiga tengdur.Shu bois padari duosini olgan farzand qalbini yuksak ishonch egallaydi va u zafar quchib, ajdarni o’ldiradi. Faridun xazinasini topib, otasi bilan qo’shinga sovg’a qiladi. Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin. Ota duosini olmoq har bir farzand uchun sharafdir. Demak, Alisher Navoiy xoqon va Farhodning o’zaro hurmatga asoslangan munosabatlari orqali xalqimizda qadimdan ulug’lanib kelinayotgan qadryatlarni badiiy tarzda talqin etadi.Shoir bu o’zaro hurmat asosidagi munosabatlarni shu darajada yuksak tasvirlaydiki,beixtiyor xalqimiz ma’naviyati naqadar kuchli ekanligining guvohi bo’lamiz. Farhod mukammal yaratilgan komil inson obrazidir. Yakuniy bobda Navoiy Farhod timsolini o`z zamonasidagi barcha shahzodalarga ibrat hamda o`rnak qilib ko`rsatadi. Vaholanki, mana shunday shaxsni tarbiyalagan Chin xoqoni ham yuksak ma’naviyat sohibi ekanligi tabiiy. Har bir ota o`z farzandi tarbiyasiga mana shunday ayricha e’tibor berishi zarurligi ta’kidlab o`tiladi. A.Avloniy aytganidek tarbiya biz uch hun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo saodat, yo falokat masalasidur. Yuqorida ,,Qobusnoma”ni Kaykovus o’z o’g’li uchun yozganini aytib o’tgan edim. O’z farzandlarining tarbiyasi uchun asarlar bitish sharq va g’arbda azaldan urf bo’lgan. Hozirgacha ham bu odat saqlanib qolgan. Masalan: Vladimr Manamax, Abdurahmon Jomiy, Javohirlal Neru asarlari buning yorqin namunalaridir. Ayniqsa ma’rifatparvarlik ruhi bilan sug’orilgan Chesterfildning ,,Farzandga maktublar” nomasi hozirgi zamon uchun ham alohida ahamiyatga egadir. Bu noma yozuvchining uzoq o’lkada yashayotgan o’g’liga yo’llangan haqiqiy maktublar bo’lib, qariyb o’ttiz yillik davrni o’z ichiga qamraydi.
13
Chesterfild dastlabki nomalarini bitgan paytda o’g’li atiga sakkiz yoshda bo’lgan. Padarning, hali go’dak bo’lgan farzandga shu yoshdan uqtira boshlagan hayot o’gitlari, ko’xna tarixga murojaatlari va boshqalar ma’rifatparvar inson o’z zurriyoti taqdiriga naqadar jiddiy qaraganidan dalolatdir. Asarda ota o’z farzandiga juda to’g’ri nasihat va maslahatlar beradi. Bu asardan yoshlarga to’g’ri tarbiya berish uchun qo’llanma sifatida foydalansa bo’ladi. U o’g’liga nomada vaqtning qadri, xushmuomalalik, ayollar bilan qanday munosabatda bo’lish,do’stlik haqida o’zining fikrlarini bayon etadi. Chesterfild asar so’nggida shunday deydi: ,,Yoshlar o’zlarini aqlli hisoblashadi, ular orasida o’zbilarmoni ko’p. Mast odam o’zining soppa-sog’ligiga ishonchi komilligiga o’xshaydi bu narsa. Hayotda yoshlarga tajribaga suyangan vazminlikdan ko’ra, jo’shqinlik afzalroq. Ammo, tajribaga tayanmagan jo’shqinlik xavflidir, extirossiz tajriba ham befoyda yuk bo’lganidek, har ikkisi qovushgan chog’da komillik vujudga keladi.” 1
Ko’rinib turibdiki, u butun umrini o’g’liga bag’ishlagan. Asarning badiiy g’oyasi ham yoshlarni komillik sari yetaklash, ularni o’z oldiga qo’ygan ezgu maqsadi tomon ildam qadam tashlashga undashdan iborat. Oilaviy tarbiya masalasida xatoga yo’l qo’ymaslik uchun, avvalo, har qaysi honadondagi ma’naviy iqlimni o’zaro hurmat, axloq-odob , insoniy munosabatlar asosiga qurish ayni muddao bo’lur edi. Bu haqida gapirganda,men taniqli yozuvchimiz Abdulla Qodiriyning ,,O’tkan kunlar” asaridagi qahramonlarning o’zaro munosabat va muloqotlari, ularning hatto kichik farzandlarini ham ,,siz”lab gapirishi misolida ota-bobolarimiz oila ma’naviyatiga qanchalik katta e’tibor qilinganiga ishonch hosil qilaman. O`tkan asrmizning 20-30-yillarida dunyoga kelgan “O`tkan kunlar” romanidagi Yusufbek hoji obrazi ham o`ziga xos xususiyatlar bilan otaning mentalitetimizga bog`liq tomonlarini yoritib bergan. Romanda adolatli xon tarafidagi Yusufbek hoji obrazi tadbirli, insonparvar,
1 Честерфилд. Фарзандга мактублар. Жахон адабиёти. -Т.: 2004-йил, 108-бет. 14
adolatparvar kishi, o’z xalqi va o’z yurtining taqdiri uchun qayg’uruvchi,o’z niyatlari puchga chiqqanda ham tushkunlikka berilmagan irodali inson, dono vamehribon ota qiyofasi namoyon bo’ladi. Yusufbek hoji o`z zamonasining baobro’, siyosatdan xabardor kishilardan bo`lib, har bir so`zni o`ylab, mulohaza bilan ish yuritadigan shaxslardan biri bo`lgan. U birgina Otabek uchun emas, butun yurt uchun qayg`uradi, o`zgalarning farzandlariga o`z farzandlaridek ko`radi. Yusufbek hoji Azizbekdan soliq yig`ishga buyruq olganda quyidagilarni o`ylaydi: “Men qonxo`rlik uchun Xudoning farz qilgan hajini ado qilmadim; oldimda o`g`lim bor, menda boshqalarning o`g`lini darraga yotqizish chog`ida ko`ndalang keladirgan vijdon bor, din bor, diyonat bor. O`z navbatida xalq ham Yusufbek hojidan biror yomonlik ko`rmagan, shuning uchun xalq ham u qayoqqa borsa borishga tayyor. Uning o`g`li Otabek ham ideal obraz. Asarning ikkinchi bo`lim “Ota-ona orzusi” bobida Otabek va Yusufbek hoji o`rtasidagi rishtalar shunday ochib berilganki, Otabekning onasidan ham ko`ra otasiga yaqinroq ekanligini ko`rsatib beradi. Milliy madaniyatimizda ham farzandlar ko`proq otaning xohish irodasiga qarab ish ko`radi. Ota oilaning ustuni . Mana shu bobda Yusufbek hojiga xos bo`lgan tabiat, uning harakteridagi xususiyatlar Qodiriy qalamida ortiqcha bo`yoqlarsiz, boricha tasvirlagan. Uning yakka-yu yolg`iz o`g`li Marg`ilondan uylanib qaytadi. Tabiatan og`ir-bosiq, yetti o`lchab bir kesadigan Yusufbek hoji, bundan ortiqcha taajjubga tushmaydi. “Parvardigoro, keksaygan kunlarimda dog`ini ko`rsatma” dedi va ko`z yoshlari bilan soqolini yuvdi: Sharqda erkaklarning yig`lashini kam uchratamiz. Ko`ramizki, Yusufbek hojidek zukko odam farzandning bandi bo`lganini eshitib ko`ziga yosh oladi. Biroq o`zini tutib uni qutqarishga chora izlaydi. Bir o`g`linigina emas, begunoh xalqning ham hayotini saqlab qoladi. U Otabekning uylanganiga achchig`lanmaydi. Asarni o`qib, Yusufbek hojining farzandiga juda katta mehr berganini ko`ramiz. Chunki, uning atiga bitta farzandi bor. Lekin o`g`ilning ota-ona rizoligisiz uylanishi, bizning sharq xalqiga mos keladigan ish emas. Otabek qanchalik o`qimishli, bilimli yoki Kumushni jonidan ortiq sevgan taqdirda ham ota-onasidan ruxsat so`rashi o`zbek yigitiga xos bo`lar edi. Asarda yuqori darajadagi motivatsiyani 15
ko`rishimiz mumkin. Agar Yusufbek hojidan boshqa odamning farzandi shu ishni qilganda asar tamoman boshqacha tus olar edi. Qodiriy uchun, albatta, Yusufbek hoji kerak bo`lgan. Uning Otabekni ikkinchi marta uylanishga ko`ndirishi ham asar uchun kutilmagan holat. “O`tkan kunlar” romanidagi Yusufbek hoji va Otabek obrzalariga til va adabiyot fanlari nomzodi Vahob Rahmonov quyidagicha ta’rif beradi: “Men bu romandan o`z zamon fojialari asosiga qarshi ongli kurashgan oqil otalar (Yusufbek hoji) va dono farzandlar (Otabek) siymolarini ko`raman. Yusufbek hojidagi elning bugungi va ertangi qismatini tahlil etish va yagona to`g`ri yo`lni ko`rsata bilish qudrati bu obrazga alohida salobat va tafakkur qudratini baxsh etgan. Abdulla Qodiriy qahramonlari ijobiy qutbining har biri o`z qiyofasi, o`z aql zakosi, mulohazaliligi, fikriy to`laqonligi, ongning olmos qadar o`tkirligi, mantiqning bukilmasligi, mumtoz andishalilik, tamkin, ijobiy ma’nodagi viqor bilan alohida ko`zga tashlanadi. Asardagi ijobiy qahramonlar bilan salbiy obrazlarning savol-javoblari to`la ma’nodagi fikriy qilichbozlikdir. Muallif shu darajada san’atkorlikda olg`a ketdiki, bu usulda ijobiy harakterlar dialogida ham foydalanadi. Eslaylik: O`zbek oyim o`z xohishida Zaynabni Otabekka unashtirib kelgan. Otabek bundan bexabar. Biroq, zimdan bunday voqea sodir bo`lishini sezib yuradi. Romanning bu haqidagi voqeasi bayonida Yusufbek hojiday fikri tiyran oqsoqol Otabekning kuchli mantiqiy mulohazasi alohida dovdirab qoladi: ,,O`zbek oyim kelib kirgandan so`ng, Yusufbek hoji bir necha vaqt o`ylab qoladi. O`zbek oyim depsinib-depsinib eriga qarab olar edi. Anchagina so`’ngsiz o`tirg`andan so`ng, hoji muloyimona so`z ochdi: O`g`lim, hali sen eshitdingmi, yo`qmi, haytovur biz sening ustingdan bir ish qilib qo`ydik… Otabek, ma’lumki, ularning “qilib qo`ygan yoki qilmoqchi bo`lgan ishlarini” albatta bilar edi. Shunday bo`lsa ham bilmaganga solindi:
16
- Aqillik kishilarning farzandlari ustidan qilgan ishi noma’qul bo`lmas. – dedi.
Hoji o`g`lining bu javobidan yerga qaradi va nima deb davom qilishini bilmay qoldi”. 1
ta’sirlanib birmuncha vaqt gap topolmay bosh eggancha o`tiradi. Ich-ichidan qilingan ishdan pushaymon bo`ladi. Chunki, o`zbek oyim qilgan ish aqlli kishilarning o`z o`g`illari ustidan qailadigan to`g`ri ishlardan emas edi. Yusufbek hoji o`ttiz yildan ortiq zamondan beri birga yashayotgan dumbul bo`lsa ham, uy bekasi o`zbek oyimga aybni yuklamaslik uchun qilingan ish ijrochilarini “biz” deb ko`rsatadi… ,,Ota o`ylay-o`ylay oxiri shunday bir qat’iy asosni o`z farzandiga ro`para qiladiki, bu vaj ham masalani uzil-kesil hal qiladi, ham ushbu oila a’zolariga hos bo`lgan buyuk fazilat, lafzga vafodorlikning isboti bo`lib xizmat qiladi: “Juda to`g`ri aytasan o`g`lim; biroq onangning bir mulohazasizligiga men labimni tishlab qolgan edim. Hozirda ham shu holda qolmoqqa majburman… Biz hozir andishaning bandasi, men emas onang birovni ishintirib qo`yg`an; bizning oiladan lafzsizlik chiqishi menga ma’qul ko`rinmaydir.” 2
Otabek ota-ona orzusiga, o`z ta’biricha, jonsiz haykal bo`lib roziliq berdi”. Oqilona udum oldidagi mas’uliyat bizni hayratga soladi. Negaki, bugungi intellektual inson, XX asr farzandi va ancha-muncha daholari ham lafzsizlikni davlat maqomi darajasiga olib chiqib qo`yganlar… Yusufbek hoji va Otabek suhbatlari xuddi donishmandlar savol-javoblarini eslatadi. Endi o`sha holatni hozirgi o`zbek honadoniga ko`chiraylik. Qanday manzarani ko`ramiz? Hozirgi
1 Абдулла Кодирий. Ўткан Кунлар. -Т.: Ғофур Ғулом номидаги Нашриёт-матбаа бирлашмаси, 1992-йил, 109- бет. 2 Ўша китоб, 111-112-бетлар. 17
ham jamiyatimizda ota va o`g`ilning bunday oqilona mavqe tuta olishlari ko`riladimi? Ota hurmati va farzand e’zozi o’tgan kunlardekmi? Tarbiyada, ota- o`g`il munosabatlarida nimalarga erishdik?... Yusufbek hojidagi bosiqlik, bir qarash yoki bir xatti-harakat bilan tegishli ma’nolarni anglatish, behad oz so`zlash, faqat muhim gapgagina og`iz ochish, suhbat odobi va bahs yo`sinidagi mumtozlik – boylik tamkin egasi fazilatlarining asosiy qismi Otabekka ko`chgandir. Faqat yangi avlod – ota qismatini takrorlashni istamaydi. Endi u o`z umr yo`ldoshi otasining umr yo`ldoshiday bo`lishiga ko`nikolmaydi. Otabek ichdan yonar qahramondir. U o`z ko`nglida hamma andisha, o`y-fikrlarini mutassil tahlil qilish bilan kun kechiradi. Birovdan yordam so`rashni u ojizlik deb tushunadi. Abdulla Qodiriyning yana bir mashxur asarlaridan biri Mehrobdan chayon romani hisoblanadi. Bu asardagi Solih Mahdum obrazi davr sharoitini ota va farzand munosabatiga ta’sirini ko`rsatib bergan. Asarda personajlarning qismati, harakteri, ruhiy olami va muhabbat yo`lidagi xilma-xil mojarolari qalamga olinadi. Asardagi asosiy obrazlardan biri bo`lgan Solih Mahdum farzandini Anvardek barkamol va ziyoli yigitga unashtirib qo`yadi. Lekin xonning ko`ngli Mahdumning qiziga tushadi. Ota qizini o`z manfaati, farzandi manfaati va davr sharoitidagi majburiyat yuzasidan Xon yuborgan sovchilarga rozilik beradi, Buni ushbu parchadan bilib olishimiz mumkin, ,,Mahdum “ulug` mehmonlar”ni jo`natib, mehmonxonag`a qaytib keladi. Miyasi hanuz tuzukrak muhokamaga qolib emas, kutilmagan bu hodisa o`zi uchun foydaliqmi, zararlikmi – imtiyoz qilolmas edi. Anvarni ayorg`anliqmi yoki undan uyalg`anliqmi baharhol, ko`nglida bir xil g`ashliq, chigallik bor edi. Muhokama har turlik: to`yni ilgariroq qilib qo`ysaq bo`lar ekan, deb o`ylasa, ikkinchi tarafdan, “xong`a padari aruslik” masalasi orag`a ko`ndalang tushib, yana fikri chuvalib ketar edi. Bir tarafdan Anvar, ikkinchi 18
tarafdan xon… Shu yo`sun, fikri bu yo`lda tinolmay gangigan holda mehmonxonani yopib chiqdi”. 1
mumkin. Ayniqsa, Mirzo Anvar mirzoligidan foydalanib, arzga keluvchilardan choychaqa yig`ishga urinishlari ota obrazini ko`z o`ngimizda ma’nan chilparchin etadi. Asarni o`qir ekanmiz Mahdumga bo`lgan qarashlarimiz salbiy tomonga o`zgaradi. Uning ushbu o`ylari ham bunday o`ylashimizga sabab bo`ladi: “Anvar to`g`risidagi ko`ngil g`ashligi bir turluk bo`lsa ham, boshqa tarafdan anchagina yaxshi umidlar tug`ulib qaldilar. Xong`a qayin ota bo`lish el qoshida kichkina gap emas edi. Qalin to`g`risida podshoh kuyovdan ko`p mablag` kutilsa bo`lar edi. Agar xudo o`g`ul nabira ato qilsa, Xudoyorning taxt vorisi bo`lish ehtimoli ham bor edi… To`yning keying siltanishi esa, taqdir ishi; Ranoning taqdiri xong`a bitilgan, shunga binoan Anvar to`yni keying siltashka, bitkan ishni yetirishka majbur edi… Yana shu holda va shuncha yangi umidlar ichida ko`ngildan haligi g`ashlikni, o`ziga noma’lum ilinjni yuvib yubora olmadi. Yana biroz shu to`g`risida qiynalib o`lturgach, Anvarga qarshi o`zida bir achchig` sezdi: “To`yni ko`klamga qo`y, deb unga kim aytdi? Bu o`zi har ishda ham sust qadam. Endi, xon so`ratkandan keyin rad qilishga kimning haddi bor!” – deb ko`nglidan kechirdi. Shundan so`ng ul ozgina tinchidi, yana bir muncha fikrlanib o`lturgandan keyin ko`z o`ngiga qalin uchun beriladirg`an bir sanoch oltin, el qoshidagi obro`, eng oxirida Xudoyorning taxt vorisi bo`lg`an xonzoda kelib kechdilar. O`zini el so`rab turg`an yosh xon yonida ko`rib, iljaydi…” 2
Maxdum o`zicha shularni o`ylab, boshqa kishilar andishasini, ayniqsa, uydagilar ra’yini ham o`ylab ko`rmaydi. U bu foydalik taklifdan o`zining qanchalik manfaatdorligini o`ylab, o`z qizini yuz xotin yoniga, bir yuz birinchi
1 Abdulla Qodiriy. Mehrobdan chayon.-T.: Sharq nashriyoti,2013-yil, 211-bet. 2 ўша китоб, 212-бет. 19
xotin bo`lib borishga rozilik beradi. Romanda Maxdumning bu hrakterini yozuvchi motivatsiya orqali asoslab beradi: “Yosh chog`ida otasi o`lib, qattig`chilikning ruhka singib qolgan yomon ta’siridir. Mahdumning aqlsizcha, ahmoqlarcha qiliqlari Anvarga bo`lgan sovuq munosabati, lafzsizligi unga bo`lgan munosabatimizni yanada murakkablashtiradi. Yozuvchi bu asarda “O`tkan kunlar” kabi 40-60-yillarni tasvirlagan bo`lsada, bu romanda tamoman o`zgacha harakterlar qiyofasini ochib bergan. Bu Yusufbek hoji obrazini ideal ota deb olsak, Mahdum obrazini buning teskarisi deb olishimiz mumkin. Yozuvchi bu obrazni o`ziga xos, hech kimga o`xshamagan holda tasvirlagan. Oybek bu qahramonga yuksak baho berib, uni “asardagi hamma personajlar orasidan eng jonli, eng yorqin, eng tipik figura” deb atagan. Yozuvchi Solih maxdumni “xasis, ta’magir, har holda sajiyasi e’tibori bilan uni yaxshilar qatoriga qo`yib bo`lmaydir” deb ta’riflaydi. XX asr degan Buyuk intilish tushunchasining bo`shga ketayotgani, asrning odam harakterini odamiy qilolmaganini o`ylasam, yana Yusufbek hoji va Qutidorlarga havasim keladi. Qutidordagi bosiqlik va mantiq kuchi, Yusufbek hojidagi uzoqni ko`ra bilish, bugunning dardlariga malham topishga mutafakkirlarcha urinish fazilatlarini ko`rar ekanman, muhitdan shunday kishilarni topib, tavof qilgim keladi. Biroq ular naqadar oz!” Darhaqiqat, Vahob Rahmonov juda to`g`ri mulohaza yuritadi. Biroq Yusufbek hoji o`g`lining so`zini to`g`riligiga, keyindan yuz ko`rsataturg`an ko`ngilsiz ishlarga aqli yetsa ham, ammo bir mulohaza qilib ko`rmaydi. Otabekning keying hayotiga ham albatta ota-onasining ta’siri katta bo’lgan. Vahob Rahmonov Yusufbek hoji obrazini alohida tahlil qiladi. Uning fikrlariga qo`shilgan holda, Yusufbek hoji siymosi zamonamiz va kishilarimizdagi milliy uyg`onish bu qahramonlar siymosiga o`zgacha viqor, o`zgacha mohiyat ato etganini ko`rishimiz mumkin.
20
XX asrga kelib Behbudiyning “Padarkush” dramasi yozildi. Bu drama sayoz ishlangan bo`lsada, ma’rifatparvarlik g`oyalarining ham o`quvchi ongiga singdirilishiga asosiy turtki ekanligini ko`rishimiz mumkin. Dramadagi boy obrazi o’z boyligidan mag’rur,hayotni faqat boylik bilan o’lchovchi,el dardidan ko’ra o’z rohat-farog’atini ustun qo’yuvchi,mol-dunyo ko’zini ko’r qilganligidan yangilikni his etmaydigan, boylik tufayli farzand tarbiyasiga ham loqayd bir inson qiyofasi gavdalanadiki, bunday insonlar 20asrda ko’pchilikni tashkil etgan. Asarning fojiaviy harakter kasb etishida ham ana shu loqayd harakterning xatti-harakati muhim qimmatga ega bo’lgan. Uning loqaydligi, hayotni anglab qadam tashlamasligi yakka-yolg’iz farzandi Toshmurodning ko’chabezori bolalar bilan hamtovoq bo’lishiga yo’l ochadi. Bu esa ,o’z navbatida, boshqa jinoyatchilik uyoqda tursin,hatto padarkushlikni keltirib chiqaradi. Asarda ota dunyoning jamiyki izzatini faqat boylikda deb tushunadi. Asarning ichiga chuqurroq kira borgan sari, aslida bolaning otaga, otaning bolaga o`zaro mos, bir-biriga mutanosib ekanini idrok etamiz. Axir farzandining mana shunday bebosh bo`lishida otaning ro`li katta. Dramani o`qir ekanmiz, Toshmurodning eski maktabga ham, yangi maktabga ham bormasligini bilib olamiz. Demak, u takasaltang. Qur’onda otaning farzand oldidagi burchi 3 ta ekanligi aytiladi. Bular tug`ilganida ism qo`yish, uni o`qitish va uylantirish. Lekin, dramadagi boy bunday qilmaydi. Boyni o`z o`gli emas, aslida o`g`lining shishadoshi Tangriqul o`ldiradi. Lekin bundan qat’i nazar, drama “Padarkush” ya’ni “Ota qotili” deb ataladi. Bu bilan muallif ota o`limi sababchisi o`g`ildagi norasolik, ilmsizlik, jaholat, badxulq odamlardan hamrox orttirish, demoqchi bo`ladi. Bundan tashqari Behbudiy fikricha, jamiyat tanazzulining boisi millat farzandlarining davr talab qilgan darajadagi kamolotga intilmasligidadir. Bu kichikkina manzaraga muallif katta mazmun sig`dira olgan. Padarkush olti oydan oshmaydi deyiladi. Toshmurod ham o`sha paytning o`zida Sibirga surgun qilinadi. U oqibatini o’ylab ham ko’rmaydi, otasini o’limiga sababchi bo’lib ham o’ziga kelmaydi. Uni otasining o’limi emas,faqat qo’lga solingan kishangina emas, faqat qo’lga solingan kishangina xo’ngir-xo’ngir
21
yig’lashiga yo’l ochadi. Bunda betarbiya farzandning nimalarga qodir ekanligi ma’lum bo’ladi va kishilar nafratini oshirib, xushyor tortiradi. Hakim Nazir qalamiga mansub “Ota” hikoyasida ham ma’rifatparvar va ilmli bo`lsa-da, otasining o`limida asosiy sababchi bo`lgan Zarifjon obrazi keltiriladi. Bu hikoyada o`zining farzandi bo`lmasa-da, uni jonidan aziz ko`radigan Kabir ota timsoli berilgan. Bu binokor usta keying ayoli Mavludaning farzandlarini o`z bag`riga bosadi. Qizi Ra’noni o`z qizidek, o`g`li Zarifjonni o`z o`g`lidek ko`radi. Lekin o`g`li Zarifjondan biror mehr ko`rmaydi. Lekin Ra’no boshqacha. O`zi universitetda o`qishiga qaramay kasalmand ota-onasini qarashdan bo`yin tovlamaydi. Ular uchun yelib-yuguradi. Otasining boshida parvona bo`ladi. Bu hikoyani o`qib Chingiz Aytmatovning “Asrga tatigulik kun” romanidagi Oyzoda va Sobitjon obrazlari ko`z oldimga keldi. Hikoyada qo`shni amaki tilidan “Yetim qo`zi asrasang og`zi burning moy bo`lur, yetim bola asrasang og`zi burning qon qilur” maqoli keltiriladi. Bu maqolda ham ma’lum ma’noda haqiqat mavjud. Balki, bu masalada tarbiya muhim ro`l o`ynaydi. Har bir shaxsning kamolotga yetishishida otaning o`rni katta. Albatta, ona ham oilada muhim ahamiyatga ega. Lekin otaning o`rni boshqa. U oilaning ustuni. Shuning uchun ham farzandlar ko`proq otasining aytganini qiladi.Ba’zan qiliqlariga taqlid ham qilishadi. “Otasining bolasi-da” degan so`zlarni eshitib qolamiz. Sharqda ota-onani hurmat qilish yuqori bo`lsa, g`arbda ko`proq buning aksini ko`ramiz. Ota-ona uchun bolasining baxtidan boshqa narsa kerak emas. Buning uchun ular jonlarini garovga qo`yib bo`lsa ham harakat qilishadi. G’arb davlatlarida ham ayni shu masalaga keng to’xtalib o’tiladi. Tanqidiy realizm adabiyoti buyuk namoyondasi Onore De Balzak o’z asarlarida o’zi yashab turgan davr sharoiti qonunlarini , bu qonunni boshqarayotgan kuchni, uning harakterini, tipik belgilarini kashf etdi. Balzakning “Gorio ota” romanini g’arb adabiyotining alohida kashfiyoti deb atasak bo’ladi. Unda asar qahramoni bechora chol – Gorio ota o`z qizlarining baxti, shodu xurram yashashi uchun, kibor davralarda viqor bilan yurishlari yo`lida hech narsadan
22
qaytmaydi. O`zi qotgan non yeb o`tirsa ham, qizlariga hamma narsaning yaxshisini ilinadi. Oxir-oqibatda bor boyligidan ajrab, azob-uqubatda o`lib ketadi. Suyukli qizlari ham otalarining o`limiga kelmaydi. Asarda aytilganidek, u “otalik kasali”ga chalingan edi. Bu kabi fidoyi otalarning bo`lishi yaxshi. Lekin farzandlar ham shunga munosib bo`lishlari kerak emasmi? “Gorio ota” romanida ikki muhim obraz – Gorio ota bilan Ejen Rastinyak bir-biri bilan bog`langan. Gorio ota aslida burjua korchalonlari davrasida ko`p yillar nom chiqargan, oxirgi paytga kelib o`z qizlarining baxtli bo`lishlari uchun bor bisotini sarflagan, oqibat bir-miri ham puli qolmay, “itdek xor bo`lib o`lgan” zamonasining vakili bo`lsa, Rostinyak kambag`al oiladan chiqqan, endigina kiborlar davrasiga qadam qo`ygan kelgusi burjua jamiyati vakili obrazidir. Yigitning kiborlar davrasiga qadam qo`ygan kelgusi burjua jamiyati vakili obrazidir. Yigitning kiborlar davrasidagi dastlaki muvaffaqiyatlari va keksa Gorio otaning halokati (1815-1830) yillari fransuz jamiyatida Balzak shohidi bo`lgan ijtimoiy ahloq qonunlaridan bunyod bo`lgandi. Yozuvchi bu toifa odamlarini romandagi Vikontessa de Bosean xonim tilidan shunday ta’riflaydi: “Qancha sovuqqonlik bilan ish tutsangiz, shuncha martabangiz oshadi. Hech ayamay zarba beravering, ana unda qarshingizda titrab turadigan bo`lishadi, … Hayotda jallod bo`ling”. 1
Bu so`zlardan ko`rinib turibdiki, bu davr zodagonlarining ko`pchiligi sovuqqon, mansabparast odamlardir. Asarni o`qir ekanmiz, Gorio otaning ichimdagini top deydigan, indamas odam ekanligini ko`ramiz. Gorio ota sabr- toqatli, g`ayrat-shijoatli, serharakat, gapida mahkam turadigan, maqsadga erishishda tez ish ko`radigan, o`z ishi sohasida burgutdek o`tkir ko`zli edi. U xotini bilan yetti yil umrguzaronlik qilgandan so`ng, xotini vafot etadi. Biroq xotini o`lgandan keyin bolalariga bo`lgan muhabbati telbalik darajasiga yetdi. Xotinining o`limi tufayli chuqur iztirobga mahkum etilgan qaynoq muhabbatini farzandlariga
1 О. Балзак. Горио ота. -Т.: Ғофур Ғулом номидаги БадииЙ адабиёт нашриёти, 1968-иил, 82-бет. 23
qaratdi. Savdogarlar ham Gorio otani o`ziga kuyov qilishga rosa urinib ko`rdilar, ammo har qanday nikohlardan ham voz kechib, u tul qolishga ahd qildi. Kappandagi savdogarlar bunday telbalarcha vafoning ma’nosiga tushuna olmay, uni masxara qilib kulishardi, Gorio otaga allaqanday kulgili bir laqab ham qo`yishgan edi. Asarni o`qir ekanmiz, ikkala qizining ham tarbiyasi juda be’mani olib borilganini ko`ramiz. Yiliga 60 ming frank daromad qilishga qaramay Gorio ota o`ziga 1200 frank ham sarflamas edi, lekin qizlarining har istagini joyiga yetkazishini baxt deb bilardi: qizlariga eng yaxshi murabbiylar hamma sohadan saboq berishardi, qizlarini kampanonka nazorat qilib turardi, bularning baxtida bo`lib, u aqlli va didli xotin edi; qizlar ot minib sayrga chiqishar, o`z aravalari bor edi – qisqasi, ilgarigi vaqtlarda biror qari, badavlat amaldorlarning mahbubasi qanday dabdaba bilan kun kechirgan bo`lsa, qizlar ham shunday yashashardi; ular nimani xohlashsa u buyum qanchalik qimmat turishiga qaramay ota ularning istagini bajo keltirishga oshiqar, bu qilgan ishi evaziga qizlaridan faqat shirin so`z kutardi. Endi savol tug`iladi. Balki, qizlarining mana shunday tarbiya topishida otaning o`zi aybdordir?! Chunki, u qizlariga ortiqcha mehribonligidan ularning tarbiyasida xatoga yo`l qo`ydi. Asarning ba’zi qirralari Shekspirning “Qirol Lir” romaniga o`xshab ketadi. Biroq asarning o`ziga xos xususiyatlar hech bir asarga o`xshamaydi. Gorio ota boyligini qizlari va kuyovlariga taqdim etgach, o`zi ular bilan birga yashamoqchi bo`ladi. Ammo, kiyovlari qaynotasini o`z uyiga kirgizishdan nomus qila boshlaydi. Qizlari ko`rinishidan hali bu vaqtda otasini hafa qilmaslikka harakat qiladilar. Ular Gorioni uyda hech kim yo`q vaqtlarda qabul qiladigan bo`ladilar. Buni ular otasiga mehribon ekanliklarini ko`rsatish uchun: “Ota, falon vaqtda keeling, o`zimizdan bo`lak hech kim bo`lmaydi. Chaqchaqlashib o`tiramiz!” 1 deb, yoki shunga o`xshash so`zlar bilan niqoblashadi. 1 O.Балзак. Горио ота. -Т.: Ғофур Ғулом номидаги БадииЙ адабиёт нашриёти, 1968-йил, 80-бет. 24
Chol qizlari yo`lida o`zini qurbon qiladi, nima qilsin axir ota-da: u qizlari uyidan o`zi chiqib ketadi, qizlari esa bundan mamnun bo`lishadi; bu mamnunlikni sezib to`g`ri ish qilganini tushunadi. Mana shunday qilib, ota bilan qizlari ishtirokida oilaviy jinoyat yuz beradi. Gorio ota qalbidagi o`tini, muhabbatini, 20 yil mobaynida ulashib kelgan bo`lsa, butun davlatini bir kunda berib qo`ygan. Qizlari limonning butun suvini siqib olib, po`chog`ini ko`chaga uloqtirib tashlaganday, o`z otasini ko`chaga haydashadi. Gorio ota 1813-yilda Voke xonim uyiga keladi.Janob Gorio oddiy hayot kechirishga o’rgangan odam edi, boylikni o’z qo’li bilan orttiradigan odamlar singari ziqnalikka o’rganib qolgandi. Gorio otani ko’pchilik eski xotinboz deb o’ylardi.Sho’rlikni ham jisman va ruhan iztirobda yashashi ham shu safsatani tasdiqlayotganday edi.U borgan juda ozib ketdi: boldirlari so’ldi, meshchanlarga o’xshab yurgan vaqtidagi lo’ppi yuzlari tirishib, ajin qopladi; chakaklari turtib chiqdi, peshonasidagi ajinlar chuqurlashdi.Voke uyiga ko’chib kelganidan to’rt yil o’tib tanib bo’lmaydigan darajada o’zgarib ketdi.Gorio u paytda oltmish ikkiga kirgan bo’lsa ham, ko’rinishidan qirq yashar kishiga o’xshagan baland baland bo’yi, to’ladan kelgan gavdasi odamning ko'zini quvontiradigan ,labidan quvnoq tabassum arimaydigan burjua, ya’ni yoqimtoy vermishelchi yetmish yashar to’pori, rangida qoni yo’q, munkillagan chol bo’lib qolgandi.Uning ko’zlarining nuri so’nib allaqanday xiralashib qolgan, yoshlanmas ham, qovoqlarining qip-qizil xoshiyasi qon talashib turganga o’xshardi.Unga birovning rahmi kelsa, birovning nafrati kelardi. Aslida, pulga, boylikka bo`lgan muhabbatni otaning o`zi qizlariga o`rgatmadimikin. “Mana shu narsani bolalarimga olib bersam ular meni yaxshi ko`radi” – degan fikr ularning noto`g`ri tarbiya topishiga sabab bo`lgan. Farzand tarbiyasida birinchi navbatda mehr va bir-ikki og`iz shirin so`z kifoya. Gorio ota bunday qilmadi. Qizlarini aytganini qildi. Hatto, Delfina va Anastazining erlari bo`la turib, ma’shuqalari bilan yurishiga yo`l ochib berdi. Balki, bu G`arb adabiyoti va hayoti uchun tabiiy holdir. Lekin bu sharq adabiyoti uchun begona.
25
Agar o`zbek otasi qizlarining mana shunday qabix ishlar qilayotganini ko`rsa, yo o`zi o`ladi, yo qizini o`ldiradi. Bizning mentalitet bunday ishlarga yo`l qo`ymaydi. O`zbek qizi otasiga bunday munosabatda bo`lmaydi. Garchi Rostinyak kambag`al bo`lsa-da, unda hali insof mavjud. U Gorioga begona bo`lsa-da, uni qo`lidan kelgancha dafn etadi, hurmat bajo etadi. Hatto, Gorio ota uning qo`lida jon beradi. Uning o`limi oldidan aytgan gaplari esa juda daxshatli. U “Nikoh bizni qizlarimizdan judo qiladi, jon berar paytimizda ular tepamizda turishmaydi. Kuyov-yov, u qizingizni odamgarchilikdan chiqaradi, sizlarni oyoqosti qiladi. Shunday qonunlar chiqaringki, otalar oyog`ini tinchgina uzata olsin. Hozir bo`layotgan ishlar daxshat-ku! O`ch, intiqom! Ularning kelishiga kuyovlarim ruxsat bermayabdi-ku, axir. O`ldiringlar ularni, ular mening qotillarim, sizlarga yo o`lim, yo qizlarimga ruxsat beringlar! Tamom! Ularni ko`rmay o`lib ketadigan bo`ldim.” 1 Chol shunda ham qizlarini ayblamaydi. Barcha aybni kuyovlariga ag`daradi. Qizlar bunga arzimaydi. Ular erka, tantiq. Boylik va zeb-z iynatlar, chiroyli, kelishgan ma’shuqalari bilan turli bazmlarda yurish ularning qizlari sababchi emas, o`sha davrning mafkuraviy tuzumi ham bosh sabablardan biridir. Jamiyatdagi axloqsizliklarni mana shu asar orqali ochib beriladi. ,,Pul bilan xatto qizlarni ham sotib olsa bo’ladi” 2 jon berayotgan Gorio otaning ushbu so’nggi so’zlari Balzakning oiladagi munosabatlar ,,oldi-sotdi” tamoyiliga qurilgan bo’lsa, ayanchli oqibatlarga olib keladi, degan xulosani chiqarishga imkon beradi. Mashxur Moldaviya yozuvchisi Ion Drutsening “Kech kuz” qissasida ham shunga o`xshash voqea qalamga olinadi. Asarda farzandlarini ulg`aytirib, ular bilan birga yashashni orzu qilgan ota-ona tasvirlanadi. Moldaviyada kuz payti- hamma mehmon kutadi. Bu odat tusiga kirgan. Agar ostonada xo`roz qichqirdimi mehmon keldi degani bo`ladi. Asar qahramonlari chol va kampir ham har kuni mehmon kutishadi. Biroq, ular ketgan mehmon hech qachon kelmaydi. Farzandlarini
1 О.Балзак. Горио ота.-Т.: Ғофур Ғулом номидаги Бадиий адабиёт нашриёти, 1968-йил, 274-бет 2 Ўша китоб 268-бет. 26
sog`ingan ota xasta bo`lsa ham, ularni ko`rib kelish uchun o`zi borishga ahd qiladi. Asarda yozuvchi ota harakterini juda chiroyli ochib bergan. Negadir ota qizi Marinkani unchalik xushlamaydi. U turmushga chiqib ketgan bo`lsa-da otasidan har
doim xabar
oladi.Marinka shu paytgacha o’z ona qishlog’ini unutolmaydi.Cholning tushunchasi bo’yicha, oila azolarini taqdir qayga olib borib tashlamasin, borgan yerida tinib-tinchib yashab ketishi kerak. Yo qiz bola bo`lgani uchunmi, yo uyiga yaqin joyda yashaganligi uchun yoki tez-tez kelib holidan xabar olib turgani uchundir uni, tezroq uyiga ketishini istaydi.Bu jihatdan o’zbek otalariga o’xshab fikr yuritadi.Chunki qiz bola turmushga chiqqanidan keyin, o’sha uy uning uyiga aylanadi.Uning xadeb ota uyiga kelaverishi bizning mentalitetga to’g’ri kelavermaydi. Ammo o`g`illari yiroqda bo`lgani uchun ularni sog’inadi. Ularni har birini yaxshi ko`radi. Qissani o`qir ekanman nega endi shunchalik mehribon qiziga qo`pol muomalada bo`lishi kerak degan hayolda bo`ldim. Asarda o`g`illarning nima uchun kelolmayotganligini ham yozuvchi juda chiroyli asoslab beradi. Katta o`g`li Andrey farzandlari kata bo`lib qolganligini, uning o`zidan oshib otasi oldiga bora olmayotganligidan “Men kuyarman bolamga, bolam kuyar bolasiga” maqolining naqadar hayotga yaqin ekanligini bilib olishimiz mumkin. O`rtancha o`g`il Anton esa o`rmon qorovuli ekanligi, hayotini o`rmonsiz tassvvur eta olmasligi yozuvchining qalamida nihoyatda chiroyli ochib berilgan. Kenja o`g`il Serafim esa student. U otasini yaxshi ko`radi. Ammo o`qishi kerak. Shunday qilib ota kech kuz paytida farzandlarining ahvolini bilish uchun yo`lga chiqadi. Qissa hayotdan olinganligini yozuvchi qistirib o`tib ketadi. Chunki, yozuvchining o`zi ham mana shu otaning farzandi. Biroq, u yozuvchi. U ham ota-onasining holidan xabar ololmaydi. Asar qahramoni juda sodda, to`pori chol. Uning orzusi farzandlarini ko`rish xolos. Unga boshqa narsa kerak.Ota farzandlari kelavermagach kasal bo’lib yotib qoladi.Xasta bo’lishiga qaramay eshikdan ko’z uzmaydi.U farzandlarini koyimaydi, ularni tushunadi.Chol qarigan chog’ida ham cho’ntagiga konfetlar solib yuradi, bolalarini katta bo’lib hammasi har qayoqqa tarqab ketganini unutib, ularni chaqira boshlaydi.Kampiri uni yupatish uchun ,,bolalar kelishadi” deb dalda beradi.Tun yarimlasa ham ota farzandlarini kutadi. 27
Har bir inson ulg’ayar ekan, o’zining tashvishlari bilan yaqinlarini unutib qo’yadi. Bu asarda ham farzand qanchalik ulg’aygani bilan, u otasi uchun hali ham konfet so’raydigan yosh boladir. Asarning eng ta’sirli joyi yo’lida uchragan bog’bon undan ,,- kampirdan bo’lak yana odam bordir?” degan savolidir. Chol esa boshini quyi egib, og’ir xo’rsinadi , shu vaqtgacha anglab yetmagan dardini ichiga yutib, yo’q, deya bosh chayqaydi.Asarning ayni shu pallasi cholning behisob dardlarini ko’rsatib beradi. Bir emas to’rt o’g’li bo’lishiga qaramay , hech birisi ota-onasi bilan birga yashamaydi. Hatto ko’rgani ham kelmaydi. Rossiyaning taniqli yozuvchilaridan biri bo’lgan I.S.Turgenov qalamiga mansub ,,Otalar va bolalar” romani ham o’z davrining azaliy munosabatlarini o’zgacha yo’sinda ifodalab bergan.Yoshlarning qarashlari, bunga otalarning qanday munosabatda ekanligi asarning asosiy mavzusi sifatida ko’riladi.Yevgeniy Vasilevich Bazarov obrazi orqali erkin fikrlovchi, dunyoqarashi keng, o’z fikriga ega bo’lgan yigit tasvirlanadi. Har bir davrda otalar va yoshlar o’rtasida muayyan ziddiyatlar, fikriy qarama-qarshiliklar uchraydi. Lekin bu kelishmovchiliklar zamirida ham aslida mehr bor, bir-biriga ishonish, bir-birini qo’llab-quvvatlash bor. Asardagi Nikolay Petrovich va Vasiliy Ivonovich kabi otalar obrazi orqali farzandini jonidan ortiq ko’ruvchi, uning uchun borini ham berishga tayyor insonlar gavdalanadi. Arkadiy ismli yosh kandidat yigitning otasi bo’lgan Nikolay Petrovich o’g’lini Peterburgdan kelishini intiqib kutadi. Arkadiy o’zi bilan do’sti Bazarovni ham birga olib keladi.Bazarov ko’p mulohazalari bilan Arkadiyning otasi va amakisiga qarshi fikrlar aytadi. Mana shu joyda otaning hayolida ,,qarib qoldimmikin” degan fikrlar uyg’onadi. Ota o’g’lidan ortda qolmaslik uchun ko’p kitoblar o’qigan edi, ,,o’g’limni yaxshi tushuna olaman” deb o’ylardi. Lekin keyingi paytlarda o’g’li bilan munosabati yaxshi bo’lsa-da, Arkadiy va uning do’sti Bazarovning o’zidan nimasi bilandir yuqori ekanligini, qandaydir o’zida yo’q narsani ularda borligini his etdi. Balki yoshlikdir deb o’ylaydi, ammo keyinchalik ularda kiborlik asari o’zidan ko’ra ozroq ekanini his qiladi. O’zini
28
ularning bo’ginida emasligidan qayg’uradi. Akasi Pavel Petrovich esa aksincha fikrlovchi inson. U Bazarov bilan ko’p baxslashar, o’zini yuqori darajadagi kiborlardek tutardi. Ularning har ikkisi ham baxs borasida bir-biridan qolishmasdi. Arkadiy ham ko’pincha do’stining fikrlariga yon bosardi.Lekin amakisini xafa qilishni sira istamasdi. Asardagi Bazarov kabi fikrlovchi, lekin ba’zi jihatlari bilan undan farqli Anna Sergeyevna ham o’zini gunohkor, lekin mehribon otasini juda yaxshi ko’rardi, otasi uni erkalatar, u bilan tengdoshdek, do’stona hazillashar,unga batamom ishonar va u bilan doimo maslahatlashardi. Otasi qimorboz, o’g’ri, muttaham bo’lishiga qaramay qizlarini yer-u ko’kka ishonmasdi. Yevgeniy Vasilevich Bazarovning otasi Vasiliy Ivonovich ham ko’p jihatlari bilan Nikolay Petrovichga o’xshab ketadi.Biroq o’g’lini undan ham ziyoda ko’radi. Asarni o’qigan kitobxon Bazarovni qaxri qattiqlikda ayblashi turgan gap. Chunki u ota-onasini o’zidan uzoqlashtirishga harakat qiladi. Ularning munosabati Arkadiy va Nikolay Petrovichnikidan farq qiladi. Chunki Arkadiy otasini hurmat qiladi, unga ko’p jihatdan yordam berishga harakat qiladi.Otasining ikkinchi marta uylanishiga ham mo’nelik qilmaydi.Vasiliy Ivonovich o’g’lini qanchalik yaxshi ko’rmasin undan qo’rqadi. O’g’li uch yildan so’ng uyiga keladi, biroq uch kunda ortiga qaytadi. U ilm-fanni oiladan ustun ko’radi.Biroq ota uni ayblamaydi. Aksincha o’g’li bilan faxrlanadi.Uni kelajakda buyuk inson bo’lishiga ishonadi. O’g’lini uch yildan so’ng ko’rib shunday ahvolga tushadiki: ,,Lablari titrar, qoshlari uchar… aftidan o’zini tutib olmoqchi va hech bir hayajonlanmaganday ko’rinmoqchi bo’lar edi”. 1
Ota o’g’lini erkin yashashiga qo’yib beradi. Hatto xotini, ya’ni Bazarovning onasi Arina Vlasevnaga ham uni ko’p bezovta qilmasligini tayinlaydi. Vasiliy
1 И.С.Тургенов. Оталар ва болалар.T.: ЎзССР Давлат нашриёти , 1953-иил, 137-бет 29
Ivonovich Arkadiydan o’g’li haqidagi fikrini so’raganda, uni samimiy javoblarini eshitib juda quvonadi. Masalan: ,,Vasiliy Ivonovich uning gapiga quloq solar,quloq solaturib burnini qoqar, dastro’molini qo’lida o’ynatar, yo’talar, sochlarini yozar edi, nihoyat chidab turolmadi: Arkadiy tomon engashib, uning yelkasidan o’pdi; keyin hamon jilmayishini qo’ymay: o’g’lini maqtay boshladi”. 1
bizning mentalitetga shunchalik yaqinki, go’yo shuurimizga singishib ketadi. Vasiliy Ivonovich, Nikolay Petrovich kabi obrazlar orqali o’zbeklarning Yusufbek hojisi-yu , Yevropaning Gorio otalarini ko’rgandek bo’lamiz.Davr, zamon, joy o’zgarishi mumkindir, ammo ular o’rtasidagi bog’liqlik uzilmaydi. Vasiliy Ivonovich o’g’lining o’limi yaqinligini bilib shunday ahvolga tushadiki, farzandini sevuvchi har qanday ota bu azoblarga bardosh berishi qiyin. U devonadek yurar, hali unday, hali bunday dori tavsiya qilar va hadeb o’g’lining oyoqlarini yopar edi. Aslida Bazarovning dunyoqarashi davr nuqtayi nazariga to’g’ri kelmasdi. U buyuk faylasuf bo’la olardi.Lekin davr sharoitlariga muvofiq emas edi. U o’ladi. Uning o’limidan so’ng ota karaxt ahvolga tushadi. ,,Vasiliy Ivonovich esa behosdan aqldan ozib qoldi. U yuzi qip-qizargan va qiyshaygan holda, xuddi birovga do’q qilga singari mushtini do’layib, ,,men shikoyat qilajakman degan edim, shikoyat qilajakman!” deb xirillab qichqira boshladi”. 2
ota-ona uchun baxt.Vasiliy Ivonovich o’g’li vafotidan so’ng ham xotini bilan qabristonga tez-tez kelib turadi. Chol-kampir o’z o’g’illarini yodlash uchun
1 И.С.Тургенов.Оталар ва болаларТ.: ЎзССР Давлат нашриёти, 1953-иил, 137-бет 2 Ўша китоб, 241-бет 30
yaqinroq bo’lgan bu joyni tashlab ketolmaydilar. Asar orqali yozuvchi ota bo’lish anchayin mushkul, ammo eng lazzatli narsa ekanligini isbotlab bergan.
|
